Mübariz Xəlilov, Nazlı Həsənova

Edit
(
redaktə etmək) – sətirlərdə ola biləcək səhvlərin düzəldilməsi və 
müvəqqəti bufer yaddaşı ilə iş üçün nəzərdə tutulub; 
3) 
Search
(axtarmaq) – 
mətnin, prosedurun, funksiyanın və ya səhv olan 
yerin 
axtarılmasını təmin edir; 
4) 
Run
(
iş) – proqramın yerinə yetirilməsini təmin edir; 
5) 
Compile
(kompilyasiya) – 
proqramın kompilyasiyasını təmin edir; 
6) 
Debug
(
tənzimləmə) – proqramın tənzimlənməsini təmin edir; 
7) 
Tools
(
alətlər) – köməkçi proqramların (utilitlərin) çağırılmasını təmin 
edir; 
8) 
Options
(variantlar) – 
proqramlaşdırma mühitinin qu-rulması; 
9) 
Window
(
pəncərə) – pəncərələrlə işi təmin edir; 
10) 
Help
(
kömək) – arayışlar bölməsinə müraciəti təmin edir.
Hər bir menyu bölməsi öz növbəsində alt bölmələrdən ibarətdir ki, 
onların köməyi ilə proqramlaşdırma mühitində proqramlarla işi təmin etmək 
olur. Proqram 
mətnlərinin redaktə etmə iş rejimindən, menyu bölmələrindən 
istifadə rejiminə keçmək üçün F10 düyməsindən, geriyə qayıtmaq üçün isə 
ESC
düyməsindən istifadə olunur. Pəncərənin aşağı sətrində əsas funksional 
düymələrin təyinatı haqqında qısa arayışlar verilir. Ekranın yerdə qalan ikiqat 
çərçivəyə alınmış hissəsi proqram mətnlərinin daxil edilməsi və üzərində iş 
aparılmasını təmin edən redaktor pəncərəsidir. Bu pəncərənin yuxarı sətrində 
proqram 
mətnin oxunduğu disk faylının adı gətirilir ki, (yeni fayla 
NONAMEOO.PAS
adı verilir). Turbo Pascal proqramlaşdırma mühitində eyni 
zamanda 
müxtəlif pəncərələrdə verilmək şərti ilə bir neçə proqramla işləmək 
olur. Mühit eyni zamanda redaktorun 9-a 
qədər pəncərəsində iş aparılmasına 
imkan verir. Turbo Pascal 
proqramlaşdırma mühi-tində redaktorun pəncərəsi 
ilə yanaşı tənzimləmə rejiminin pəncərəsi, proqramın yerinə yetirilmə 
nəticələrinin verilməsi pəncərəsi, arayışlar xidmətinin pəncərəsi də olur. 
F1-
F10
funksional 
düymələri, eləcə də onların 
Alt, Ctrl 
və Shift
düymələri ilə 
kombinasiyaları Turbo Pascal proqramlaşdırma mühitinin idarə edilməsində 
isitfadə edilir. Bu düymələrdən bəzilərinin təyinatını verək: 
1) 
F1
-daxili 
arayışlar xidmətinə arayış üçün müraciəti təmin edir; 
2) 
F2
-
redaktə edilən proqram mətnin disk faylına yazılışını təmin edir; 
3) 
F3
-disk 
faylındakı proqram mətnini redaktor pəncərəsinə çıxarır; 
4) 
F4
-
tənzimləmə rejimində istifadə edilir: ondan proqramın yerinə 
yetirilməsini başlamaq və ya davam etdirmək üçün və kursorun durduğu sətrin 
yerinə yetirilməsindən əvvəl dayanmaq üçün istifadə olunur; 
5) 
F5
-aktiv 
pəncərəni bütün ekran boyunca açır; 
6) 
F6
-
növbəti pəncərəni aktiv etmək üçün; 
7) 
F7
-
tənzimləmə rejimində istifadə edilir: proqramın növ-bəti sətrinin 

---

397 
yerinə yetirilməsi üçün, sətirdə prosedura (funksiyaya) müraciət varsa, bu 
prosedura 
girmək və onun birinci operatorunun yerinə yetirilməsindən əvvəl 
dayanmaq üçün 
istifadə edilir; 
8) 
F8
-
tənzimləmə rejimində istifadə edilir: proqramın növbəti sətrinin 
yerinə yetirilməsi üçün, sətirdə prosedura (funksiyaya) müraciət varsa, bu 
prosedura girib, onu 
yerinə yetirmək üçün istifadə edilir; 
9) 
F9
-
proqramı kompilyasiyadan keçirmək, lakin yerinə yetirməmək; 
10) 
F10
-
baş menyunun köməyi ilə iş rejiminin dialoq seçiminə keçidi 
təmin edir; 
11) 
Ctrl
-
F9
kombinasiyası ilə proqramın yerinə yetirilməsi: proqramın 
kompilyasiyasının aparılması, onun operativ yaddaşa yüklənib yerinə 
yetirilməsi və sonda yenidən Turbo Pascal mühitinə qayıdışı təmin edilir; 
12) 
Alt-F5 
isə redaktor pəncərəsini, proqramın yerinə yetirilmə 
nəticələrinin çıxarılması pəncərəsi ilə əvəz edir; 
13) 
Ctrl-Del
– redaktorun buferinin 
təmizlənməsini təmin edir; 
14) 
Ctrl
-
Ins
– 
ayrılmış blokun redaktorun buferində saxlanılmasını təmin 
edir; 
15) 
Alt
-
X
– Turbo Pascaldan 
çıxışı təmin edir; 
16) 
Alt-F3
– aktiv 
pəncərəni bağlayır. 
Beləliklə, birinci növbədə 
Ctrl-F9
ilə proqramın işi yoxlanılır və 
Alt
-
X
ilə 
Turbo Pascal-dan 
çıxış yerinə yetirilir. 
F2
və 
F3
istifadəçiyə kataloqu ilə işi 
təmin edəcək və 
Alt
-
F5
ilə proqramın yerinə yetirilmə nəticələrini ekrana 
çıxarmaq olur. 
Turbo Pascal 
proqramlaşdırma mühitinin mətn redaktoru proqram 
mətnlərinin yaradılması və redaktə edilməsi üçün geniş imkanlar yaradır. 
Proqramlaşdırma mühitinin redaktə etmə rejimində olması, redaktor 
pəncərəsində kursorun olması ilə müəyyən edilir. Redaktə etmə rejimi Turbo 
Pascal 
yüklənən kimi avtomatik olaraq işə hazır olur. Bu rejimdən Turbo 
Pascal-
ın ixtiyari digər rejiminə funksional düymələrin köməyi ilə və ya baş 
menyu-dan 
lazım olan rejimin seçilməsi ilə keçmək olur. Menyudan seçimə 
keçmək üçün F10, çıxış üçün isə 
Esc
düyməsindən istifadə edilir. Proqram 
mətni klaviaturadan daxil edilir, hər sətrin sonunda 
Enter
düyməsi sıxmaqla 
yeni 
sətrə keçid yerinə yetirilir. Hər bir fayldakı simvolların sayı 64535-i 
aşmamalıdır və Turbo Pascal-ın kompilyatoru proqram sətrindəki ilk 126 
simvolu 
qəbul edir. Turbo Pascal redaktorunda istifadə edilən əsas əmrlər 
aşağıdakı-lardır: 
1) 
Page
Up
– bir 
səhifə yuxarıya yerdəyişmə 
2) 
Page Down
– bir 
səhifə aşağıya yerdəyişmə 
3) 
Home
– cari 
sətrin əvvəlinə keçid 
4) 
End 
– cari 
sətrin sonuna keçid 

---

398 
5) 
Ctrl
-
Page
Up
– 
mətnin əvvəlinə keçid 
6) 
Ctrl
-
Page
Down
mətnin sonuna keçid 
7) 
BackSpace
– kursordan 
soldakı simvolu silir 
8) 
Delete
- kursordan 
sağdakı simvolu silir 
9) 
Ctrl
-
Y
– kursorun 
durduğu sətri silir 
10) 
Enter
– yeni 
sətirə keçidi, sətrin bölünməsini təmin edir. 
Turbo Pascal 
proqramlaşdırma mühitindəki əsas iş qaydalarına baxaq. 
Qeyd etdiyimiz kimi Turbo Pascal 
yüklənən kimi proqramlaşdırma mühiti 
proqram mühitinin 
redaktə etmə reji-minə keçir. Bu rejimdə yeni proqram 
qurmaq 
və ya mövcud proqramı redaktə etmək olur. Proqram mətnləri 
mühitdən kənarda fayllarda saxlanılır. Turbo Pascal-da işi başa çatdırdıqdan 
sonra proqram 
mətnini növbəti dəfə istifadə etmək üçün disk faylında saxlamaq 
olur. Disk 
faylı ilə proqramlaşdırma mühiti arasında verilənlər mübadiləsini 
həyata keçirmək üçün F2 (fayla verilənləri yazmaq üçün) və 
F3
(fayldan 
verilənləri oxumaq üçün) düymələrindən istifadə edilir. Yeni proqram 
yaradılarkən, mühit bu proqram mətninin hansı adlı faylda yerləşdiriləcəyini 
bilmədiyindən ona