Mübariz Xəlilov, Nazlı Həsənova

Mübariz Xəlilov 
Nazlı Həsənova 
İNFORMATİKA 
Universitetlər üçün dərslik 
Formatı: 70
×
100
×
1/16, Həcmi: 25,4 ş.ç.v., Tiraj: 200 ədəd.
MBM mətbəəsində çap edilmişdir.

---

Document Outline

• Bakı -2014
  • GİRİŞ
  • Ali məktəblərdə tədris olunan informatika fənni digər fənlərdən onunla fərqlənir ki, onun öyrənmə predmeti sürətlə dəyişir. Hal-hazırda dünyada milyarddan çox kompüter vardır və bu kompüterlərin əksər hissəsində aparat və proqram təminatı biri-birin...
  • Sürətlə dəyişən aparat və proqram təminatı ona uyğun mütəxəssislərin hazırlanmasında çətinlik törədir. Bu dəyişməyə uyğun olaraq tədris proqramlarını, işçi proqramları tez-tez dəyişmək lazım gəlir ki, buda dərsliklərin hazırlznmasında, laboratoriyala...
  • Bütün bu dəyikliklərə vaxtında və sürətlə reaksiya verilməsinə baxmayaraq yüksək səviyyəli yeni informasiya texnologiyaları mütəxəssisləri hazırlamaq problemi aktual olaraq qalır.
  • Ona görədə respublikada orta və ali məktəblərdə informatika fənnin tədrisinə vahid metodiki yanaşma olmalıdır. Bu cür yanaşma olarsa onda yüksək səviyyəli mütəxəssis hazırlığında nəticələr əldə etmək mümkündür.
  • Müəlliflər təqdim olunan dərslikdə yuxarıda deyilənləri əsas tutaraq dərsliyin orta məktəb şagirdlərı, universitet tələbələr, magistirlər, müəllimlər üçün faydalı olacağına inanırlar.
  • Şübhəsiz ki, dərslikdə olan materiallara müxtəlif yanaşmalar olduğundan oxucular tərəfindən iradlar olacaqdır. Həmin iradları dinləməyə və düzgün olanları növbəti nəşrdə nəzərə almağa hazırıq.
  • Ünvanımız: [e-mail]23T, [e-mail]23T.
  • I F Ə S İ L
  • 1.1. İnformatika elmi, onun tərkib hissələri və predmeti
  • ABŞ, Kanada və əksər ingilis dilli ölkələrdə bu elm Computer Science (hesablama texnikası haqqında elm) kimi adlanır.
  • İnformatika elminin əsas tədqiqat obyekti cəmiyyətin informasiyalaşdırılması və kompüterləşdirilməsidir.
  • Bu elmin nəzəri əsasını informasiya, alqoritm, ehtimal nəzəriyyələri, riyazi statistika, riyazi məntiq, kombinator analiz, formal qrammatika və s. özünün məxsusi bölmələrini isə əməliyyatlar sistemi, EHM arxitekturası, nəzəri proqramlaşdırma, verilən...
  • İnformatika fənninin öyrənmə predmetinə aşağıdakı sahələr daxildir:
  • aparat təminatı (hardware).
  • proqram təminatı (software).
  • alqoritm və nəzəri bilik təminatı (Brainware).
  • Aparat və proqram təminatlarının qarşılıqlı əlaqə vasitələri (aparat-proqram interfeysi).
  • İstifadəçi ilə aparat və proqram təminatı arasında qarşılıqlı əlaqə vasitələri (istifadəçi interfeysi).
  • İnformatika fənninin strukturuna aşağıdakıları aid etmək olar:
  • İnformasiyanın və informasiyalaşdırmanın sosial məsələləri (Sosial informasiya, informasiyanın cəmiyyətdə rolu, informasiyalaşmış cəmiyyət konsepsiyası, informasiya təhlükəsizliyi, informasiyalaşdırmanın sosial nəticələri).
  • Nəzəri və riyazi informatika. (Alqoritm nəzəriyyəsi, modellər, qərarların qəbul edilməsi, riyazi və məntiqi aparat).
  • Süni İntellekt nəzəriyyəsi (intellektual və psixi proseslərin modelləşdirilməsi, ekspert sistemləri, obrazların tanınması, intellektual robotlar).
  • Hesablama texnikası və proqramlaşdırma (EHM arxitekturası, proqram və proqramlaşdırma anlayışı, EHM-lərin yaranma tarixi, inkişaf mərhələləri, Kompüter sistemləri və şəbəkələri).
  • Tətbiqi informatika (İnformasiyanın toplanması və tətbiqi ilə əlaqədar olaraq bir çox elm sahələrində-iqtisadiyyatda, texnikada, hərbi işlərdə, hüquqi sahədə yaranan məsələlər).
  • Göründüyü kimi informatikanın mühüm sahələrindən biri İnformasiya texnologiyalarıdır (İT). İT konkret proqram və aparat toplusunu, insan fəaliyytinin bütün sahlərində (sosial, mədəniyyət, hüquqi, elmi, istehsalat, idarəetmə, bank-maliyyə və s.) inform...
  • İnkişaf dövründə İT mexaniki, elektrik, elektron və s. mərhələləri keçərək müasir çoxfunksiyalı dövrünə gəlib çıxmışdır. İT-nin əsas resursu isə informasiyadır.
  • “İnformatika” fənnini öyrənərkən:
  • a) «İnformasiya» anlayışının fəlsəfi məzmununu dərk etməli, müasir cəmiyyətdə informasiyanın nəzəri və praktik əsaslarının, cəmiyyətin sosial iqtisadi inkişafı üçün toplanmış informasiyadan praktik istifadə, beynəlxalq və milli informasiya sistemlərin...
  • b) Beynəlxalq və lokal şəbəkələrdə işləmə, verilənlər bazasından, elektron məlumatlar, kodlaşdırma, analitik tədqiqat, elektron jurnal, elektron mühasibat, elektron sənədlər, alternativ variantların hazırlanması kimi proseslər mükəmməl öyrənilməlidir.
  • Hal-hazırda elm və texnikanın elə bir sahəsi yoxdur ki, informatika elmi kimi sürətlə inkişaf etsin və insan fəaliyyətinin bütün sahələrində tətbiq olunsun.
  • 1.2. İnformasiya anlayışı, onun formaları və təsvir üsulları
  • İnformasiya termini mənşəcə latın sözü olan və izahetmə, şərhetmə, məlumat vermə mənalarını daşıyan “informatio” sözündən yaranmışdır. İnformasiya anlayışından bütün elm sahələrində istifadə olunur və müxtəlif elmi aspektdən yanaşılaraq ona müxtəli...
  • İnformatikada informasiya ilkin və təyin olunmamış anlayış kimi qəbul olunur. Fəlsəfi baxımdan informasiya xəbər, məlumat vasitəsilə real dünyanın inikasıdır. Xəbər, məlumat isə informasiyanın nitq, yazı, təsvir, siqnal və s. vasitələrlə ötürmə üsulud...
  • İnformasiya təbiətdə və cəmiyyətdə bizi əhatə edən obyektlər, hadisələr, onların xassələri, qarşılıqlı münasibətləri haqqında məlumat verməklə onların qeyri-müəyyənliyini, onlara dair biliklərimizin məhdudluğunu azaldır.
  • İnformasiya-insanların təbiətdən və cəmiyyətdən öz hissiyyat üzvləri (görmə, eşitmə, dadbilmə, toxunma, iybilmə) vasitəsilə qəbul etdikləri siqnallar (məlumatlardır).
  • İnformasiyanı yaratmaq, ötürmək, saxlamaq, emal etmək mümkündür.
  • İnformasiyalar siqnallar vasitəsilə ötürülür, kodlaşdırılaraq baytlarla yaddaşda saxlanılır və iki yerə bölünür: ədədi və analoq informasiyalar. İnsanlar öz hissiyyat üzvlərinə görə analoq, kompüterlər isə ədədi informasiyaların köməyilə fəaliyyət gö...
  • İnformasiya maddi daşıyıcılar olan fiziki obyektlərdən, sosial, psixoloji proseslərdən kənarda qala bilməz və informasiyanın varlığı onun hərəkətindədir. Daimi hərəkətdə olması ilə informasiya insanların tələbatını ödəməklə onların qarşılıqlı münasibə...
  • İnformasiyalar Geoloji, Genetik, Texniki, Sinoptik, İqtisadi, Tam, Yalan (dezinformasiya), Hüquqi, Tarixi və s. kateqoriyalara bölünür.
  • İnformasiya xarici və daxili xassəyə malikdir. Daxili xassə orqanik olaraq obyektin özünə aiddir, «gizli» və özünü digər obyektlərlə qarşılıqlı münasibətdə biruzə verir. Xarici xassə isə obyektin digər obyektlərlə qarşılıqlı münasibətlərini xarakteriz...
  • İstənilən informasiyanı-informasiya mənbəyi, informasiya istifadəçisi və informasiyanı əks etdirən üç qarşılıqlı əlaqəli obyektə bölmək olar. Bu isə onun əsas xarici xassələrini-informasiyanın keyfiyyətini, tamlığını, etibarlılığını və s. ayırmağa im...
  • İnformasiya obyektiv, keyfiyyətli, tam, vaxtında, dəqiq, faydalı, qiymətli olarsa düzgün qərar çıxarmaq üçün əsas verə bilər. İnformsiyanın keyfiyyəti materiyanın hərəkət formalarından, insanların düşüncə tərzindən, cəmiyyətlərin müxtəlifliyindən asıl...
  • İnformasiyanın təsvir formaları (qrafik, səslərlə, mətn, vidio görüntülər, ədədi, impuls, kodlaşdırılmış, proqram tipli və s.) aşagıdakılardır:
  • İnformasiya aşağıdakı xassələri ilə xarakterizə olunur:
  • - Dəqiqliyi - onun əks olunan parametrlə nə dərəcədə yaxın olduğunu göstərir.
  • - Etibarlılığı - onun real işin mahiyyətini zəruri dəqiqliklə əks etdirməsini göstərir.
  • -Əhəmiyyətliliyi (Qiymətliliyi) - onun konkret istifadəçilər üçün məsələnin həllində vacib olmasıdır.
  • -Tamlığı - düzgün qərar qəbul etmək üçün informasiyanın kifayət qədər olmasıdır.
  • -Vaxtında verilməsi - qərar qəbul etmək üçün vaxtından əvvəl və sonra tam zamanında verilməsi lazımdır.
  • -Obyektivliliyi - insan düşüncəsindən asılı olmamadan varlığı.
  • -Aktuallığı- cari vaxtda zəruri olması.
  • Hər bir informasiyanın mənbəyi və istifadəçisi vardır. Mənbədən istifadəçiyə informasiya məlumat şəklində ötürülür. İnformasiyanın ötürülmə prosesi mənbə ilə istifadəçi arasında olan rabitə və ünsiyyət vasitələrilə həyata keçirilir. Müasir dövrdə ins...
• 1.3. İnformasiyanın kəmiyyət ölçüsü
  • İnformatika elminin qarşısında duran mühüm məsələlərdən biri informasiyanın ölçülməsinin effektiv üsulunun tapılması olmuşdur.
  • İnsanlar əvvəllər informasiyanın qəbulunun kəmiyyət ölçüsünü hadisə barədə tam və ya müəyyən qədər məlumatlı olduqları ilə təyin etmişlər. Rabitə texnologiyasının sürətlə inkişafı və burada informasiya hərəkəti informasiyanın insanların subyektiv düşü...
  • İnformasiya nəzəriyyəsinin yaradıcısı və rəqəmlı rabitənin əsasını qoyan ABŞ rabitə xidməti mütəxəssisi Klod Şennon olmuşdur. O, 1948-ci ildə ”Rabitənin riyazi nəzəriyyəsi” fundamental əsərində informasiyanın statistik nəzəriyyəsini yaratmaqla, inform...
  • Qeyri müəyyənlik - sistem və onun vəziyyəti haqqında məlumatların olmamasıdır. Bu entropiya adlanır. Qeyri müəyyənlik aradan qaldırıldıqdan sonra entropiya informasiyaya çevrilir.
  • İnformasiya anlayışı ilə qeyri-müəyyənlik sıx əlaqəlidir və biri-birini tamamlayır. Müxtəlif hadisələrin qeyri-müəyyənlik dərəcəsini ədədi qiymətləndirmək və onları müqayisə etmək üçün, qeyri-müəyyənliyi xarakterizə edən ölçü lazımdır.
  • Beləliklə, informasiya nəzəriyyəsində entropiya- müəyyən mənbədən alınan məlumatların qeyri-müəyyənlik ölçüsüdür.
  • Ehtimal nəzəriyyəsindən məlumdur ki, sınağın yalnız iki eyni ehtimallı nəticəsindən birinin baş vermə ehtimalı ½, ümumiyyətlə sınaqda eyni imkanlı N nəticədən birinin baş vermə ehtimalı isə 1/N-ə bərabərdir. Sınağın qeyri-müəyyənliyinin ədədi ölçüsünü...
  • Burada baxılan sınağın qeyri-müəyyənliyinin ədədi ölçüsü və ya sınağın entropiyası adlanır. Deməli, həm də sınaqların keçirilməsindən asılı olaraq informasiyanın kəmiyyət ölçüsüdür.
  • sayda bərabər ehtimallı hadisələrin hər birinin «payına» ümumi qeyri-müəyyənliyin
  • - hissəsi düşür.
  • Əgər -ci hadisənin baş verməsi ehtimalını -ilə ( ) işarə etsək, olar və informasiyanın ölçü (qeyri-müəyyənliyin ədədi ölçüsünün) düsturu
  • (*)
  • şəklində olar. Adətən burada loqarifmin əsası 2 götürülür. Aydındır ki, iki eyni ehtimallı halda, N=2 olduqda olur.
  • Beləliklə, iki mümkün qiymətdən hər birini 0,5 ehtimalı ilə ala bilən təsadüfi kəmiyyətin entropiyası vahidə bərabərdir. Bu entropiya «bit» adlanır.
  • (*) düsturu sınaq zamanı baş vermə ehtimalları müxtəlif olan hadisələrin informasiya ölçüsünü əks etdirir.
  • Misal: Fərz edək ki, qutuda 10 kürə vardır və onlardan biri qara, 9-u isə ağdır. Bizi qutudan təsadüfən çıxarılmış kürənin qara rəngli olması maraqlandırır. Ona görə də qara kürənin çıxarılma ehtimalı , ağ kürənin çıxarılma ehtimalı isə - dur.
  • Bu halda informasiyanın miqdarı
  • (bit) olar.
  • Bəs entropiya anlayışı rabitə kanalında EHM-lərin köməyilə informasiya ötürülməsində necə əks olunur?
  • İnformasiya mənbədən istifadəçiyə ötürülərkən hansı formadasa fiksə olunmalı, əks olunmalıdır. Belə əks olunma müxtəlif simvolların köməyilə həyata keçirilir. Sonda informasiyanı ötürmək üçün istifadə olunan bu cür nizamlı simvollar toplusu – əlifba v...
  • Hərflər, sözlər və digər simvollar 0 və 1 rəqəmlərinin ardıcıllığı ilə kodlaşdırılır. Beləliklə, ikilik kodlaşdırmada bir simvola düşən informasiya bit olur.
    • Simvollar bitin səkkiz mərtəbəli kombinasiyalarından təşkil olunur və 1 bayt adlanır. Ona görə də klaviatura üzərində olan 256 (256=28) simvoldan hər birini kodlaşdırmaq üçün isə məhz səkkiz bit tələb olunur. Bu simvollar 2-lik say sistemində kodlaşd...
  • İnformasiya axınının artması ilə əlaqədar olaraq daha böyük informasiya vahidlərindən də istifadə olunur.
  • 1 Kilobayt (Kbayt) = 1024 bayt = 2P10P bayt,
  • 1 Meqabayt (Mbayt) = 1024 Kbayt = 2P20P bayt,
  • 1 Qiqabayt (Qbayt) = 1024 Mbayt = 2P30P bayt.
  • 1 Terabayt (Tbayt) = 1024 Qbayt = 2P40P bayt,
  • 1 Petabayt (Pbayt) = 1024 Tbayt = 2P50P bayt.
  • Məsələn: A hərfi 10000000, «+» işarəsi 00101011, s hərfi 01110011- baytlarla yaddaşda əks olunur. Bit-lərin istənilən kombinasiyalarını ədəd kimi təyin etmək olar. 110 baytı-6, 01101100 isə 108 ədədini əks etdirir. Əgər məlumat özündə heç bir yeni in...
  • ASCII kodlaşdırılmasında bir simvol yaddaşda 1 bayt və ya 8 bit, UNICODE beynəlxalq kodlaşdırma sistemində isə 2 bait yer tutur.
• 1.4. EHM-lərin yaranma və təkamül tarixi
  • /Hesablama maşınlarının inkişaf tarixi bir neçə əsri əhatə edir:
  • //500 il əvvəl ilk hesablama lövhələri – abaklar yaradılmışdır. 1614-cü ildə Şotland alimi Neper loqarifmi yaratmışdır. Bundan sonra Bissakar loqarifmik xətkeşi, 1642-ci ildə isə ilk dəfə B.Paskal (Fransa) mexaniki cəmləyici maşınları yaratmış və bu ...
  • /1670-ci ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) 4 hesab əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır. 1804-cü ildə Fransız mühəndisi Jakkar adi tikiş dəzgahını idarə etmək üçün perfokartı ixtira etmişdir
  • 1834–cü ildə İngilis alimi Çarlz Bebidc insan müdaxiləsi olmadan proqramla işləyən universal «Analtik» maşının proyektini vermişdir. Bu maşına yaddaş, daxiletmə, çap, əməliyyatlarının ardıcıllığını idarə edən, hesabi əməlləri yerinə yetirən qurğular d...
  • 1876-cı ildə İngilis mühəndisi German Holerit telefonu ixtira etmişdir.
  • /1897-ci ildə İngilis fiziki Dj. Tomson elektron-trubkanı ixtira etmişdir.
  • 1936-cı ildə İngilis alimi Alan Turinq abstrakt universal hesablama maşınının yaradılması konsepsiyasını irəli sürmüşdür.
  • /1941-ci ildə Alman mühəndisi Konrad Zuze ikilik say sistemi əsasinda işləyən Zuze3 ilk elektro-mexaniki kompüteri yaratmışdır.
  • 1944-cü ildə amerikan alimi Qovarda Aykena tərəfindən «Mark 1» tipli yeni hesablama maşını yaradılmışdır.
  • /1945-ci ildə Con fon Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris müasir kompüterlərin komponentləri, iş prinsipi haqqında məruzə etmiş və 1946–cı ildə amerikan alimləri Dj. Ekkert və Dj.Mouçli ilk rəqəmli-elektron «Eniak» kompüterini yaratmışlar. Sonralar ABŞ-ın ...
  • Hesabi-məntiqi qurğu-xüsusi elektron sxem – çip (cheap) hesab və məntiqi əməliyyatları aparmaq üçündür.
  • İdarəedici qurğu – çip olub kompüteri idarə etmək, proqramları yerinə yetirmək, qurğulara müraciət etmək və s. üçündür. Buna bəzən kompüterin beyni də deyilir.
  • Əməli (Operativ) Yaddaş - kompüterin elə bir hissəsidir ki, bütün daxil edilənlər üzərində əməliyyatlar məhz orada keçirilir. Buna daxili yaddaş da deyilir.
  • Xarici qurğular – informasiyanı kompüterə daxil etmək və uzun müddət yadda saxlamaq üçündür. Buna xarici yaddaş da deyilir.
  • Qeyd: Müasir kompüterlərdə hesabi-məntiqi qurğu, idarəedici qurğu ilə birgə prosessor adlanır.
  • Fon Neymanın verdiyi klassik quruluş sxemi aşağıdakı kimidir.
  • /
  • 1958-ci ildə Djek Kilbi ilk inteqral sxemi yaratmışdır. 1961-ci ildə IBM firması ilk dəfə olaraq İnteqral sxem modem vasitəsilə kompüteri telefon xəttinə qoşmuşdur.
  • 1963-cü ildə Duqlas Enqelbart mouse (siçan) qurğusunu ixtira etmişdir.
  • 1964-cü ildə 3-cü nəsil IBM/360 tipli yeni kompüterlərin istehsalına başlanılmışdır.
  • 1968-ci ildə Intel-firması fəaliyyətə başlamış və 1970-ci ildə Niklaus Virt PASKAL dilini yaratmışdır. 1975-ci ildə Pol Alen və Bill Qeyts Microsoft firmasını yaratmışlar. 1978–ci ildə Intel firması 8086 mikroprosesorların istehsalına başlamışdır. 198...
  • 1993-cü ildə Bill Qeyts və Pol Alen Intel firması Pentium prosesorunu yaratmışdır.
  • /Microsoft firması 80-ci illərin ortalarında əvvəlki Əməliyyatlar Sistemindən fərqli olan tamamilə yeni - qrafik Windows Əməliyyatlar Sistemini istifadəçilərə təqdim etdi. Bu əməliyat sistemi öz başlanğıc tarixini 1986-cı ildən götürməsinə baxmayaraq,...
  • Kompüterlər 23TUinformasiyaU23TU ilUə işləmək üçün nəzərdə tutulmuş proqramla idarə olunan elektron qurğulardır. Kompüterlərin yaradılması və istehsalı ilə müasir sivilizasiyanın ən mühüm nailiyyətlərindən biri hesab olunan informasiya texnologiyası ...
  • Müasir Kompüterlər aşağıdakı siniflərə bölünür:
  • SuperKompüterlər
  • Meynfreymlər
  • Mini – EHM-lər
  • FK –lərin Böyük EHM-na nisbətən əlverişli olmağının səbəbləri:
  • İstifadəçi üçün rahat interfeysə malik olan, dialoq rejimində işləyən proqramlar (menyu, köməkçi və s.)
  • Fərdilik.
  • Böyük həcmdə olan məlumatın sürətli emalı.
  • Təmirin asanlığı və yüksək keyfiyyətliliyi.
  • Periferiya qurğularından istifadə etmək imkanları.
  • Bütün sferaları əhatə edən proqram təminatı.
  • - Şəbəkələrə birləşdirilmək imkanı.
  • Mikrokompüterlər və ya fərdi kompüterlər. Mikrokompüterlər maya dəyərinin, istismar xərclərinin az olması, onlarla işləmək rahat və sadə olması səbəbindən bütün tip müəssisələrdə fərdi olaraq istifadə olunur.
  • 1.5. Fərdi kompüterlərin arxitekturası
  • Kompüter – informasiyanın emal olunmasını avtomatlaşdırmaq üçün istifadə edilən müasir texniki qurğudur və əsas vəzifəsi:
  • İnformasiyanı daxil etmək (daxiletmə);
  • İnformasiya üzərində əməliyyatlar aparmaq;
  • İnformasiyanı xarici yaddaş qurğularında saxlamaqdan ibarətdir.
  • Kompüterin əsası arifmometrdir. Arifmometr ancaq konkret əməliyyatları yerinə yetirir (+, -,*, :). Kompüter isə insanın iştirakı olmadan, əvvəlcədən verilmiş proqramla mürəkkəb hesablama əməliyyatlarını yerinə yetirir. Bundan əlavə, aralıq və yekun nə...
  • /
  • 1. Sistem blok
  • 2. Monitor
  • 3. Klaviatura
  • /4. Siçan (Mouse).
  • Sistem blokunun daxilində aşağıdakı əsas qurgular yerləşdirilmişdir:
  • Sistem plata (Mather-Board –“Ana” plata). - daxili qurğuları biri-biri ilə əlaqələndirir. Sistem platanın üzərində müxtəlif çipləri görmək olar. CPU yuvası, RAM üçün slot, BIOS, serial və paralel portlar, AGP və PCI yarıqları ana platanın üzərində y...
  • /65Tprosessor65T – hesablamaları və məlumatın emalını yerinə yetirən hesabi-məntiqi və idarəedici qurgudur. P65Trosessor-un yuvası sistem platanin (lövhənin) üzərində yerləşir. Hesabi-məntiqi qurguda cəmləyici ilə yanaşı, reqistr bloku da yerləşdiri...
  • 65TCD-ROM disk qurğusu65T – kompakt disklərdən yalnız məlumatın oxunması üçün istifadə olunan xüsusi qurğudur;
  • 65TCD65T-RW-həm yazmaq həm də oxuma əməliyyatını yerinə yetirir.
  • LPT1-LPT3- Paralel portlardır, printer, skayner və s. qoşulur.
  • COM1-COM3 -ardıcıl portlardır – siçan, klaviatura, modem və s. qoşulur. Ardıcıl portlar sürətli məlumatlar mübadiləsi ilə fərqlənirlər. Qeyd edək ki, hal-hazırda əksər müasir kompüterlər paralel və ardıcıl portlarsız istehsal olunur.
  • /PS/2 –portu 1987-ci ildə yaradılmış və onun vasitəsilə klaviatura və siçan kompüterə qoşulur.
  • USB (Universal Serial Bus – universal ardıcıl şin) - universal portlardır – periferiya qurguları qoşulur.
  • /Son dövrlərdə meydana gələn USB portları asanlıqla onları əvəz edir. USB portları flaş disklərin, klaviatura, siçan, printer, mobil bərk disklərin, skanerin və bir sıra periferiya qurğularının qoşulmasını təmin edir. USB portları daha sürətli olub, i...
  • Hər bir şəbəkə kartı unikal ünvana və parametrlərə malik olur. Şəbəkədə hər bir plata bu haqda qarşılıqlı məlumata malik olur və parametrləri digər şəbəkə kartının parametrinə müvafiq uyğunlaşdırma qabiliyyətinə malikdirlər. Şəbəkə adapteri (kartı) -l...
  • 1.6. Yaddaş qurğuları
  • Yaddaş qurğuları 2 qrupa bölünür:
  • 1.Daxili yaddaş qurğuları.
  • 2.Xarici yaddaş qurğuları.
  • Daxili yaddaş qurğuları aşağıdakılardan ibarətdir:
  • Əməli yaddaş (RAM)
  • Keş yaddaş
  • Daimi yaddaş (ROM)
  • Reqistr yaddaş.
  • /65TƏməli yaddaş (RAM- operativ)-65Tkompüter işləyən zaman məlumatın müvəqqəti saxlanması, daxil edilməsi, işlənməsi, ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi qurğudur. Kompüter elektrik şəbəkəsinə qoşulduqda informasiyalar-proqramlar HDD-dən əməli ya...
  • 65T Keş (gizli) 65Tyaddaş prossesorun daxilində yerləşir, prosessorla əməli yaddas arasında verilənlərin sürətli mübadiləsini təmin edir, yəni bufer yaddaş rolunu oynayır. Əməli yaddaşada yer çatmadıqda bəzi əməliyyatlar
  • keş yaddaşa köçürülür, əməli yaddaşda yer boşalır və sistem sürətlə işləyir. Keş yaddaş sistemin işinin sürətini artırmaq üçündür. Kompüterlərdə keş yaddaşın iki növündən istifadə edilir: daxili və xarici.
  • Daimi yaddaş ROM- iki yerə bölünür:
  • CMOS-yaddaşa, BİOS- yaddaşa
  • /CMOS yaddaşa əvvəlcədən müəyyən proqramlar yazılır və sistem işləmədikdə onun işini sazlamaq üçün istifadə olunur.
  • BİOS - daxiletmə, xaricetmə baza sistemidir və ilkin yüklənmədə sistemin və proqramların işini testləşdirir.
  • Reqistr yaddaş-prosesorun daxilində yerləşir,65T çox böyük sürətə malikdir və kiçik hesabi əməliyyatları, istifadəçinin əmrlərini yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulub (göndərmək, toplamaq, çıxmaq və s).
  • Xarici yaddaş qurğuları:
  • /Xarici yaddaş qurğuları böyük həcmli informasiyaları uzun müddət saxlamaq üçün istifadə olunur və onlara aşağıdakılar aiddir:
  • 3. CD 750 Mb ola bilər, müxtəlif növləri vardır
  • CD-R– yalnız oxumaq üçün
  • CD-RW həm yazmaq, həm oxumaq, həm də pozmaq üçün
  • /4.DVD- böyük həcmli informasiyaları saxlamaq üçün istifadə olunur (4.7 Mbayt).
  • 5.Flash yaddaş
  • 6.Strimer-böyük həcmli informasiyaları maqnit lent yaddaşda saxlamaq üçün istifadə olunur. Strimer peiferiya-çıxış qurğusudur.
  • //Səs kartı (platası) - səs informasiyasını rəqəmsal informasiyaya çevirir və əksinə. Səs platası həm daxiletmə, həm də xaricetmə qurğusudur, özündə informasiya saxlamır.
  • Həmçinin faks, Web kamera, mikrofon, kolonkaları və s. qurğuları da kompüterə qoşmaq olar.
  • Disk və disk qurğuları ingilis əlifbasının hərfləri ilə adlandırılır, məs. :
  • A: – birinci disket qurğusu; B: – ikinci disket qurğusu (əgər varsa); C:, D:, E:,... – sərt diskin (disklərin) adları.
  • 1.7. Monitor
  • Monitor - qrafik və mətn informasiyaları vizual əks elətdirən çıxış qurğusudur. Kompüterin vidiosistemi - monitor, videoadapter və proqram təminatından ibarətdir.Videoadapter - şüaları idarə etmək üçün monitora siqnalları göndərir. Monitor- həmin siq...
  • Monitorlar:
  • maye-kristal,
  • sensor,
  • elektron-şüa trubkalı
  • kimi növlərə bölünür.
  • /Monitorlar heç bir hesablama əməliyyatı yerinə yetirmir. Monitorların dioqanal ölçüləri 11, 12, 13, 14, 15, 17, 19, 21 və s. düym olurlar. Monitorda şəkillər üç əsas – qırmızı, yaşıl, göy rənglərdən və onlarin birləşməsindən yaranan rənglərlə əks olu...
  • Ölçü vahidi düymdür. 1 düym=2,54 sm dir. Monitorlar qrafik və mətn rejimində işləyir. Mətn rejimində 25 sətir və 80 sütundan ibarət olur. Qrafik rejimdə ekran müəyyən sayda nöqtələrin köməyi ilə tora bürünür. Buna həm də ayırdetmə qabiliyyəti deyilir...
  • 1.8. Klaviatura
  • Klaviatura aşağıdakı düymələr qrupundan ibarətdir.
  • 1. Əsas düymələr qrupu
  • Hərf-rəqəm düymələri;
  • Enter – əmrin daxil olunması və yeni sətir düyməsi;
  • Shift – böyük hərflər rejimi-yuxarı reqistr;
  • Caps Lock – böyük hərflər rejiminə (Yuxari reqistrə) daimi keçid;
  • Ctrl, Alt – idarəedici düymələr, əsasən digər düymələrin təyinatını dəyişmək üçün istifadə olunur;
  • Tab – tabulyasiya düyməsi - kursoru bir neçə addım sağa keçirmək üçün istifadə olunur (65Tkursor65T – yanıb-sönən, döyünən şaquli xətt (│), mətnin daxil olunma nöqtəsini göstərir);
  • Backspace – kursordan sol tərəfdə yerləşən simvolu silir;
  • ( – əsas menyunu aktivləşdirən düymə;
  • / – kontekst menyusunu aktivləşdirən düymə.
  • 65T2. Kursoru idarə edən düymələr
  • , , , – kursorun yerini dəyişən istiqamət düymələri, müvafiq olaraq: yuxarı, aşağı, sola, sağa;
  • PgUp, PgDn – səhifələrə keçid üçün istifadə olunan düymələr- PgUp bir ekran görünüşü yuxarı, PgDn isə bir ekran görünüşü aşağı keçməyə imkan verir;
  • Home, End – kursoru müvafiq olaraq cari sətrin əvvəlinə və sonuna dərhal keçirən düymələr;
  • Ctrl+End- sənədin sonuna, Ctrl+Home- sənədin əvvəlinə keçidi təmin edir.
  • Delete – kursordan sağ tərəfdə yerləşən işarəni ləğv etmək üçün düymə;
  • Insert – eyni zamanda simvolların daxi edilməsini və ləğvini təmin edir.
  • 65T3. Köməkçi düymələr
  • Klaviatura rəqəm rejimində olarsa, düymələr rəqəm daxil edir və sürətlə hesabi əməllər aparmaq üçün istifadə olunur. Rəqəm rejiminə keçmək üçün Num Lock düyməsin sıxmaq lazımdır.
  • 65T4. Funksional düymələr
  • 38TF1 – F1238T – tez-tez istifadə olunan əməliyyatları yerinə yetirən düymələrdir. Bu düymələrin funksiyaları proqramlardan asılı olaraq fərqli ola bilər.
  • 65T5. Xüsusi düymələr.
  • Esc – əmrdən imtina etmək üçün düymə;
  • Print Scrn – ekranın surətini mübadilə buferinə köçürür;
  • Scroll Lock- bəzi proqramlarda kursorun sabit yerdə dayanmasını təmin etmək üçün istifadə olunur;
  • 38TPause (Break)38T – proqramın müvəqqəti saxlanması üçün düymə.
  • Hərf yazılan zaman ( Shift düyməsi basılarsa həmin hərfin böyük forması yazılır. CapsLock düyməsi basılarsa bütün hərflər böyük şəkildə yazılır .Ctrl və Alt düyməsi köməkçi düymələrdir.
  • TAB düyməsi 0.5 inch (düym) boş yer buraxmaq üçündür.
  • Backspace düyməsi soldan, Delete düyməsi isə sağdan bir hərfi və ya işarəni silmək, ENTER düyməsi təzə sətrə keçmək, ESC (escape) hansı isə bir əməliyyatdan imtina etmək , F1-F12 düymələri funksional düymələrdir, yəni proqramdan asılı olaraq hansısa ...
  • 1.9. Siçan (Mause) və periferik qurğular
  • /Siçan plastik qurğu olub kompüterlə istifadəçi arasında əlaqə yaratmaqla proqramların idarə olunmasında, mətnlər, şəkillər üzərində çoxsaylı əmrlərin yerinə yetirilməsində böyük rol oynayır. Siçan giriş (daxiletmə) qurğusudur. Siçan qurğuları:
  • diyircəkli,
  • optik-lazer;
  • /məsafədən idarə edən formalarda buraxılır. Siçanın sol düyməsi əsas əmrləri, sag düyməsi isə seçilmiş obyekt üzərində əməliyatlar aparmaq üçün xüsusi kontekst menyunu açır. Siçanın göstəricisi ekranda standart qaydada ( simvolu ilə əks olunur.
  • /Bunlardan əlavə fərdi kompüterə printer, plotter modem, skayner, faks və s. Periferiya (xarici) qurğularıda qoşula bilər.
  • Printer- informasiyanı kağız üzərində çap edən çıxış qurğusudur. İnformasiyanın çıxışa verilməsi üsuluna görə printerlər iki qrupa bölünür. Simvollu və ya qrafiki. Simvollu printerlər sətrdəki ayrı-ayrı simvolları bütöv şəkildə çap başlığına ötürür. Q...
  • Printerlərin aşağıdakı növləri vardir:
  • Lazer.
  • Şırnaqlı (струйный).
  • Matrisli (iynəli) və s.
  • 23TUSkanerU23T -fərdi kompüterə qoşulan xarici qurğu olub kağız üzərində olan mətn və qrafik məlumatları kompüterə qrafik şəkildə daxil etmək üçündür. 23TUSkanerU23T daxiletmə (giriş) qurğusudur.
  • Skanerlərin aşağıdakı növləri vardir:
  • Planşet.
  • /Əllə tutulan.
  • Baraban və s.
  • Skanerin optik imkanları 1 düymdakı nöqtələrin sayı ilə xarakterizə olunur
  • Plotter böyük həcmli mürəkkəb qrafik obyektləri dəqiqliklə və sürətlə xüsusi materiallar üzərinə çap edən çıxış qurğusudur.
  • //Modem informasiyaları kodlaşdıraraq rabitə kanalları vasitəsilə digər kompüterlərə ötürən və kodunu açan qurğudur. Modemlər daxili və xarici növlərə malikdir. Modem – qlobal şəbəkələrdə, yəni internetdə istifadə olunur. Modem çevirici qurğudur. Mode...
  • Diqitayzer – hazır qrafik (şəkil, xəritə və s.) informasiyaların rəqəmsal formaya çevrilməsini təmin edir. Yastı planşet formasında olur və xüsusi qələm aləti vasitəsi ilə planşet üzərində hərəkət edərkən nöqtələrin koordinatlarını kompüterin yaddaşı...
  • II F Ə S İ L
  • 2.1. Say sistemləri
  • Say sistemləri - ədədlərin yazılması və oxunması üçün müəyyən qaydalar və üsullar toplusudur.
  • Mövqeli və mövqesiz say sistemləri vardır.
  • Mövqesiz say sistemində rəqəmlərin qiyməti ədəddə tutduğu mövqeyindən asılı deyildir və mövqeyinin dəyişməsinə baxmayaraq heç bir dəyişikliyə uğramır. Buna misal olaraq Roma say sistemini göstərmək olar. Məsələn CXCX ədəddində C bütün mövqelərdə yüz...
  • Mövqeli say sistemində rəqəmin qiyməti onun mövqeyinin dəyişməsi ilə dəyişir. Mövqeli say sisteminə ikilik, onluq, səkkizlik, onaltılıq və s. say sistemlərini misal göstərmək olar. Məsələn: onluq say sistemində 636,6 ədədində birinci 6 yuzü, ikinci ...
  • Hər bir say sistemi öz əsası ilə xarektirzə olunur.
  • Say sistemində ədədlər rəqəmlər ardıcıllığı kimi yazıldığındın, rəqəmin ədəddə yeri onun mərtəbəsini, rəqəmlərin sayı isə ədədin neçə mərtəbəli olduğunu göstərir. Say sisteminin əsası – ədədin həmin sistemdə göstərilməsi üçün istifadə olunan müxtəlif...
  • aRn-1R qPn-1P + aRn-2R qPn-2P + ... + aR1R qP1P + aR0R qP0P + aR-1R qP-1P + ... + aR-mR qP-mP,
  • burada aRiR say sisteminin rəqəmləri, n,m uyğun olaraq tam və kəsr mərtəbələrdir. Məsələn:
  • Tərtiblər 3 2 1 0 -1
  • Rəqəmlər 1 0 1 1, 1R2R =1 2P3P+0 2P2P+1 2P1P+1 2P0P+1 2P-1
  • Tərtiblər 2 1 0 -1 -2
  • Rəqəmlər 2 7 6, 5 2R8R=2 8P2P+7 8P1P+6 8P0P+5 8P-1P+2 8P-2
  • Hər bir say sistemində rəqəmlər onların qiymətlərinə görə nizamlanmışdır. 1 böyükdür 0, 2 böyükdür 1 və s. Əgər 1 rəqəmini hərəkət etdirsək 2 ilə əvəz olunmalıdır, 2 rəqəmini hərəkət etdirsək 3 ilə əvəz olunmalıdır. Onluq say sistemində 9 rəqəmini h...
  • İkilik say sistemində: 0,1,10,11,100,101, 110,111, 1000,1001.
  • Səkkizlik say sistemində: 0,1,2,3,4,5,6,7,10,11.
  • Onaltılıq say sistemində: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9.
  • Onluq say sistemində verilmiş istənilən tam ədədin ikilik, səkkizlik və s. say sistemlərində ekvivalent ədədini tapmaq üçün ədədi həmin say sisteminin əsasına bölüb, qalıq rəqəmləri sağdan sola yazmaq lazımdır.
  • İnsanlar gündəlik həyatlarında onluq say sistemindən istifadə edir, kompüterlər isə ikilik say sistemi əsasında işləyir. İkilik say sisteminin çatışmazlığı isə ədədləri yazmaq üçün tərtiblərin sürətlə artmasıdır.
  • 2.2. İkilik say sistemi
  • İkilik say sistemininin əsasını iki rəqəmi təşkil edir. Bu sistemdə istənilən ədəd 0 və 1 rəqəmlərinin vasitəsilə ifadə olunur. Ona görə də hər bir böyük tərtib özündən kiçik qonşu tərtibdən iki dəfə böyükdür
  • AR2R = aRn-1R 2Pn-1P+aRn-2R 2Pn-2P + ... + aR1R 2P1P+aR0R 2P0P,
  • Məsələn:
  • 1) 1011001 =1 2P6P+0 2P5P+1 2P4P+1 2P3P+0 2P2P+0 2P1P+1 2P0P = 89R10
  • Onluq say sistemində verilmiş 567 ədədi ikilik say sisteminə aşağıdakı kımi çevrilir.
  • /
  • 567R10R=1000110111R2
  • İkilik say sistemində hesabi əməllər aşağıdakı cədvəl üzrə aparılır:
  • 1) 1011,1R2R +101,01R2R= 10000,11
  • R+R1011,1R2
  • U101, 01URU2
  • 10000,11R2R
  • 2)11011R2R-111R2R=10100R2
  • R-R11011R2
  • U111URU2
  • 10100R2
  • 3)11010101R2R-1011100R2R=1101001R2
  • R - R11010101R2R 213R10
  • U1011100UR2 RP-PU108URU10
  • R R1101001R2R 105R10
  • 4)11001 11,101R2R=1011010,101R2
  • (*) 11001R2R
  • U11,101URU2
  • 11001R2
  • 11001R2
  • 11001R2R
  • U11001URU2
  • 1011010,101R2
  • 5)R-R1001110R2R:10R2R=1101R2
  • U110URU2
  • R R R-R111R2
  • R RU110URU2
  • R-R110R2 R213R10R:13R10R=6R10R.
  • U110URU2
  • 0
  • 2.3. Səkkizlik say sistemi
  • Səkkizlik say sistemində ədədlər 0,1,2,3,4,5,6,7 rəqəmlərinin vasitəsilə yazılır. Sistemin əsası isə səkkiz götürülür. Bu say sistemində bütün ədədlər göstərilən rəqəmlərin ardıcıllığı ilə yazılmaqla tam və kəsr hissələr vergüllə ayrılır. Hər bir böyü...
  • AR8R = aRn-1R 8Pn-1P+aRn-2R 8Pn-2P + ... + aR1R 8P1P+aR0R 8P0P
  • Məsələn:
  • 1) 12345670Q=1 8P7P+2 8P6P+3 8P5P+4 8P4P+5 8P3P+6 8P2P+7 8P1P+0 8P0P=
  • = 2097152+524288+98304+16384+2560+384+56 =2739128R10
  • Səkizlik say sistemində olan 134,25 ədədi açıq şəkildə aşağıdakı kimi olar:
  • 1 8P2P+3 8P1P+4 8P0P+2 8P-1P+5 8P-2P=64+24+4+1/4+5/64= 92( 21/64)R10
  • Sıfırdan onaltıya qədər onluq say sistemində olan ədədlər səkkizlik say sistemində aşağıdakı kimi yazılır:
  • 0,1,2,3,4,5,6,7,10,11,12,13,14,15,16,17,20.
  • Çıxma əməli praktikada onluq say sistemində olduğu kimi aparılır.
  • Misallar:
  • 1)234,15+101,73= 336,1
  • (+) 234,15
  • 101,73
  • ----------
  • 336,10
  • 2) 351,7-23,1=326,6
  • (-) 351,7
  • 23,1
  • -------
  • 326,6
  • 3)127,12 32,5=4420,422
  • (*) 127,12
  • 32,5
  • ----------
  • 66362
  • 25624
  • 40536
  • -----------
  • 4420,422
  • 4) 301,3:21=13,3
  • 2.4. Onaltılıq say sistemi
  • Onaltılıq say sistemində aşağıdakı rəqəmlərdən və simvollardan istifadə olunur: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9, (və ya A), -on,
  • (B)-on bir, (C)-on iki, (D)-on üç, (E)-on dörd, (F)-on beş.
  • Say sisteminin əsası on altı götürülür.
  • AR16R = aRn-1R 16Pn-1P+aRn-2R 16Pn-2P + ... + aR1R 16P1P+aR0R 16P0P,
  • Məsələn:
  • ABCDEF12=10 16P7P+11 16P6P+12 16P5P+13 16P4P+14 16P3P+
  • 15 16P2P+1 16P1P+2 16P0P = 2882400018R10
  • ,8 = 10P1P+ 10P0 P+8 10P-1 P=2 16+15 1+0,5=207,5.
  • Onaltılıq say sistemində ədədlər üzərində hesabi əməllər aşağıdakı kimi aparılır:
  • Misallar:
  • 0, 47 +0, 98=1,
  • 0, 47
  • +0, 98
  • ----------
  • 1,
  • 2) 0, 72-63= -62,08
  • 63
  • - 0, 72
  • -------------
  • 62,084
  • 3)0,02 ,7=0,14
  • 2.5. Bir say sistemindən digər say sisteminə keçid
  • 1. Onluq say sistemindən digər say sisteminə keçmək üçün həmin ədədi yeni say sisteminin əsasına bölmək və alınan cavabları o vaxta qədər bölmək lazımdır alınan nəticə yeni say sisteminin əsasından kiçik olsun.
  • Misal: Onluq say sistemində verilmiş 259 ədədini səkkizlik say sisteminə çevirək
  • 259R10R ədədi səkkizlik say sistemndə 403R8R-bərabərdir.
  • /2. Səkkizlik say sistemində verilmiş ədədı ikilik say sisteminə çevirmək üçün hər bir rəqəmi ikilik say sistemin ona ekvivalent olan üç mərtəbəli (triada) rəqəmləri ilə əvəz etmək, sonra isə soldakı və kəsr hissədə olan sağdakı 0-ları ləgv etmək la...
  • Misal:
  • (3 0 5. 4)R8R =11000.1R2R 011 000 100. 100
  • 3. Onaltılıq say sistemindən ikilik say sisteminə keçmək üçün hər bir rəqəm ikilik say sisteminin ona ekvivalent olan dörd mərtəbəli (tetriada) rəqəmləri ilə əvəz etmək, sonra isə soldakı və kəsr hissədə olan sağdakı 0-ları ləgv etmək lazımdır.
  • Misal:
  • (7 D 2. E ) = 11111010010.111R2
  • 0111 1101 0011. 1110
  • 4. İkilik say sistemindən səkkizlik (və ya onaltılıq) say sisteminə keçmək üçün əvvəlcə nöqtədən sola, sonra isə sağa hərəkət etməklə ikilik rəqəmləri üç-üç (dörd-dörd) qruplara ayırmaq, lazım olduqda isə ən sol və sağ qruplara 0-lar əlavə etmək, sonr...
  • Misal. 111001100.011R2 R - səkkizlik say sisteminə çevirək.
  • (111 011 100. 001)R2R =414.1R8
  • 7 1 4. 1
  • Misaı. 10111110001.001R2R -onaltılıq say sisteminə çevirək
  • ( 0101 1111 0001. 0010)R2R=5F1.2R16R
  • 5 F 1 2
  • Səkkizlik və onaltılıq say sistemindən ikilik say siteminə keçidi təmin etmək üçün sadə üsülla hər bir rəqəmi ona ekvivalent olan ikilik-üçlüyü (triada) və ya dördlüyü (tetrada) ilə əvəz etmək lazımdır.
  • Aşağıdakı cədvəldə 1-dən 17-yə qədər ədədlərin müxtəlif say sistemlərində yazılışı verilmişdir.
  • Misal:
  • 537,1R8R=101 011 111, 001R2 R; 1A3,FR16R=1 1010 0011, 1111R2RP PR R
  • 5 3 7 1 1 A 3 F
  • 75 ədədini onluq say sistemindən ikilik, səkkizlik və onaltılıq say sisteminə çevirək
  • 75R10R = 1 001 011R2R = 113R8R = 4BR16R.
  • 2.6. Alqoritmlər, onlarin xassələri və təsvir üsulları
  • Alqoritmlərin tipik strukturları
  • İstifadəçinin alqoritmdən istifadə edə bilməsi üçün alqoritmin necə təsvir olunması çox əhəmiyyətlidir.
  • Alqoritm - ilkin və aralıq verilənlərin məsələnin həlli nəticəsinə çevrilməsi prosesini təyin edən sonlu qaydalar ardıcıllığıdır. Alqoritmi elmi formada təsvir etmək lazımdır ki, istifadəçi və yaxud kompüter onu yerinə yetirə bilsin. Təbiidir ki, ilk...
  • Alqoritm dedikdə, hər hansı məqsədə çatmaq və ya hər hansı məsələni həll etmək üçün görülən işlərin ardıcıllığı başa düşülür.
  • Alqoritmik prosesi təsvir etmək üçün, əlbəttə, adi danışıq dilindən istifadə etmək olar, lakin bu cür təsvir forması mürəkkəb alqoritmlər üçün çox yorucudur və ən başlıcası isə kifayət qədər aydın və ciddi deyildir. Odur ki, alqoritmləri ümumi qəbul e...
  • / Alqoritm sözü orta əsrlərdə indiki Özbəkistan Respublikasının ərazisində yerləşən Xarəzmdə yaşamış riyaziyyat, astronomiya, coğrafiya və tarix elmləri üzrə alim Əl-Xarəzminin (Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Musa əl-Xarəzmi əl-Mədcusi) adı ilə bağlıdır. O...
  • Təbiətdə və gündəlik həyatımızda biz müxtəlif çoxsaylı alqoritmlərlə rastlaşırıq.
  • Alqoritm 1. (Şagirdin gündəlik həyatı). Bazar günlərindən başqa hər gün adətimiz üzrə səhər yuxudan durduqdan sonra əl-üzümüzü yuyur, geyinir və səhər yeməyini yeyirik, evdən çıxıb, məktəbə yollanırıq. Dərslər başa çatdıqdan sonra evə qayıdıb, nahar ...
  • Alqoritm 2 (Dərsin gedişi). Zəng vurularkən, sinfə daxil olub, öz yerimizdə otururuq. Müəllim gələn zaman ayağa qalxıb, onunla salamlaşırıq və onun göstərişi ilə yerimizdə əyləşib, dərsdə iştirak edirik. Dərsin sonunda zəng vurulduğu zaman ayağa qalx...
  • 2.7. Alqoritmlərin xassələri və təsvir üsulları
  • Alqoritmlərin aşağıdakı əsas xassələri vardır:
  • -diskretlik – məsələnin həlli prosesinin emal mərhələlərinə bölünməsi mümkünlüyü;
  • -nəticəvilik – məsələnin həlli üçün aparılan sonlu sayda əməliyyatdan sonra nəticə əldə edilməli və ya nəticənin olmaması haqqında məlumat verilməlidir;
  • -müəyyənlik – hər bir mərhələnin məzmununun və mərhələlərin yerinə yetirilmə ardıcıllığının müəyyən olunması;
  • -kütləvilik – məsələnin həlli alqoritminin ilkin verilənlərdən asılı olmamasının mümkünlüyü və müəyyən sinif məsələlərə tətbiq edilməsi.
  • Bunlardan başqa, alqoritmlərin sadə və yığcam olması, alqoritmə uyğun proqramın icrasında operativliyin gözlənilməsi də vacib şərtlərdəndir. Alqoritm elə qurulmalıdır ki, sonradan o, digər istifadəçilər, uzun müddət keçdikdən sonra isə hətta alqoritmi...
  • Doğrudur, müasir fərdi kompüterlərin sürəti elə böyükdür ki, belə «lazımsız» bir-iki əməliyyatın proqramın icra vaxtına təsiri həddindən artıq cüzidir. Lakin onların çoxsaylı təkrar olunan dövr içərisində olması, proqramın icrasını xeyli ləngidə bilər.
  • Alqoritmləri müxtəlif üsullarla təsvir etmək olar.
  • 1.Təbii dildə təsvir. Bu üsuldan adətən böyük həcmli alqoritmləri ümumiləşdirilmiş şəkildə təsvir etmək üçün istifadə edirlər.
  • 2. Blok-sxem formasında (qrafik) təsvir. Alqoritmlərin təsviri üçün ən geniş yayılmış üsul blok-sxem üsuludur. Belə təsvir zamanı həndəsi fiqurlardan istifadə olunur.
  • -başlanğıc və ya son
  • -dövr
  • -məntiqi(şərt)
  • -hesabi - altproqram
  • - daxiletmə -çap
  • Bloklar bir-biri ilə istiqamətlənmiş düz xətt parçaları ilə ( birləşdirilir. Əgər parçada istiqamət göstərilməyibsə, onda istiqamət sxem üzrə yuxarıdan aşağıya, və ya soldan sağa qəbul olunur.
  • 3.Cədvəllə
  • 4.Alqoritmik dildə.
  • Alqoritmlər:
  • 1.Xətti
  • 2.Budaqlanan
  • 3.Dövrü
  • struktura malik olurlar.
  • 1.(Xətti strukturlu alqoritmlər).
  • Xətti strukturlu alqoritmlərdə bütün əməliyyatlar
  • biri-birinin ardınca, bir dəfədən çox olmamaq
  • şərti ilə yerinə yetirilir.
  • Misal:
  • Çevrənin radiusunun qiyməti
  • məlumdursa, çevrənin uzunluğunu
  • hesablamaq üçün aşağıdakı xətti
  • alqoritmi yazmaq olar
  • 2.(Budaqlanan strukturlu alqoritmlər).
  • Əksər alqoritmlərdə onun
  • addımlarının ardıcıllığını müəyyən
  • edən şərtlər olur.
  • Bu cür alqoritmlərə budaqlanan
  • alqoritmlər deyilir.
  • Misal:
  • Y-in qiymətini hesablamaq
  • üçün alqoritm tərtib edin:
  • Y= X+2 əgər x<0
  • Y= -X-4 əgər x>=0.
  • 3. (Dövrü strukturlu alqoritmlər).
  • Bir çox alqoritmlər mövcuddur ki, onları əmələ gətirən addımların bəziləri dəfələrlə təkrar olunur. Bu cür alqoritmlərə dövrü strukturlu alqoritmlər deyilir. Alqoritmin müəyyən sayda təkrar olunan hissəsi dövr adlanır. Bir dövrün tərkibində başqa bir ...
  • Misal:
  • 1+2+3+...+N-1+N qiymətini hesablamaq üçün alqoritm tərtib edin.
• Yoxlama testləri:
• Say sistemləri
  • III F Ə S İ L
• 3.1. Kompüterin proqram təminatı və təsnifatı
  • Proqramlar 3 sinfə bölünür:
  • Sistem proqramları;
  • Tətbiqi proqramlar;
  • İnstrumental proqramlar (Alqoritmik dillər).
  • Sistem proqramları kompüteri və ona qoşulan qurguları idarə etmək üçündür. Sistem proqramlarına daxildir:
  • Əməliyyatlar sistemi;
  • Örtük proqramları;
  • Arxiv proqramları;
  • Antivirus proqramları;
  • Drayverlər (xarici qurğuları birləşdirən);
  • Utilitlər və s.
  • Əməliyyat sistemlərinə MS-DOS, Windows 95/98/NT/XP/2000/2003, 7,8, OS/2, Linux, Unix və s. misal göstərmək olar.
  • Örtük proqramları əməliyyat sisteminin əmrlərindən rahat istifadə etmək üçün yaradılan proqramlardır: Misal üçün: NC, Windows 3.1, Widows özü həm əməliyyat sistemidir həm də örtük proqramı.
  • Arxivator proqramları diskdəki faylların cəmləşdirilməsi, sıxılması və qorunması məqsədi ilə onları xüsusi arxiv qovluqlarına yığa bilən və lazım olduqda həmin qovluqları idarə edən utilit proqramlardır. Onların genişlənməsi .zip, arj, rar - dır.
  • Antivirus proqramları kompüterdəki virusları təsbit edə bilən, passivləşdirən və silə bilən, eyni zamanda virusların kompüterə daxil olmasının qarşısını alan xüsusi təyinatlı utilit proqramlardır. Misal üçün: Norton Antivirus, Kaspersky, AVP və s. Ko...
  • Utilitlər latınca utilitas “fayda” sözündən götürülmüş və ikinci dərəcəli sistem proqramlarını təşkil edən proqramlardır. Utilitlər əsas olaraq əməliyyat sisteminin əlavə imkanlarını həyata keçirir və ya özünə məxsus funksiyaları həyata keçirir. Utili...
  • Kontrol, test və diaqnostika proqramları.
  • Drayver proqramları.
  • Arxivator proqramları.
  • Antivirus proqramları.
  • CD və ya DVD yazıcı proqramları.
  • Əməliyyatlar sistemi (ƏS) – kompüterin işləməsi üçün zəruri sistem proqramlar paketi olub, kompüterin ayrı-ayrı qurğularının, proqramlarının iş prinsipini və istifadəçi ilə qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir. Qeyd edək ki, ilk kompüterlər əməliyyatlar si...
  • IBM PC tipli kompüterlər üçün 1981-ci ildən 1995-ci ilə qədər əsas ƏS MS-DOS olmuşdur. Bu 15 ildə o, MS-DOS 1.0 versiyasından MS-DOS 6.22-yə qədər böyük inkişaf yolu keçmişdir. MS-DOS ƏS kompüterin istifadəçi ilə qarşılıqlı əlaqəsini klaviaturadan da...
  • Microsoft firması 80-ci illərin ortalarında əvvəlki ƏS-dən fərqli olan tamamilə yeni qrafik Windows ƏS-ni istifadəçilərə təqdim etdi. Bu ƏS öz başlanğıc tarixini 1986-cı ildən götürməsinə baxmayaraq, 90-cı ildə yeni Windows 3.0 versiyasının yaradılmas...
  • 1991-ci ildə paralel olaraq şəbəkə üçün Windows NT, 1992-cildə Windows NT 3.0, 1994 ildə - Windows NT 3.5. sistemləri işlənib hazırlanmışdır. Növbəti ilələrdə isə Windows 2000 və Windows Me (Millennium Edition – minilliyin redaksiyası) ƏS yaradılmışdır.
  • Windows 2000 və Windows Me (Millennium Edition) üzərində qurulmuş Windows XP isə şəbəkə texnologiyasına əsaslanmışdır.
  • Windows XP ƏS 25 oktyabr 2001-ci ildə rəsmi olaraq ilk dəfə dünya ictimayətinə təqdim olunmuş paket tətbiqi proqramlardır və müxtəlif məsələlrin yerinə yetirilməsini təmin edir. Bu sistemdə XP-hərfləri eXPeriense ingilis sözlərinin bir hissəsidəir və ...
  • Windows XP ƏS yaradılarkən özündən əvvəlki bütün Windows ƏS-ləri araşdırılmış və onların əsasında müasir elementləri nəzərə alınmaqla tamamilə yeni, populyar ƏS işlənib hazırlanmışdır. Hal-hazırda Windows 7, Windows 8, ƏS-lərindən geniş istifadə olunur.
  • 3.3. Tətbiqi proqramlar və onların təsnifatı
  • Tətbiqi proqramlar hər hansı sahədə tətbiq olunan, rahat interfeysə malik olan, dialoq rejimində işləyən hazır proqram məhsullarıdır. Tətbiqi proqramların növləri:
  • Mətn redaktorları: MsWord, WordPad, Notepad və s.;
  • Elektron cədvəllər: Sheet, Super Calk, MsExcel, Lotus və s.;
  • Qrafik proqramlar: Paint, Power Point, Corel Draw, Photo, Shop 3DStudio MAX və s.;
  • Nəşriyyat proqramları;
  • Verilənlər bazasını idarə edən sistemlər: FoxPro, MS Access, Oracle, Paradox və s.;
  • Prezentasiyaların (təqdimatlar) yaradılması üçün PowerPoint;
  • Mühasibat işləri;
  • SAPR (layihələşdirilmənin avtomatlaşdırılması) Auto Cad;
  • Statistik analiz üçün istifadə olunan proqramlar;
  • Kompüter oyunları, öyrədici proqramlar, şəkil və animasiya;
  • Şəbəkələri idarə etmək üçün istifadə olunan proqramlar;
  • Web redaktorlar.
  • Alqoritmik dillər.
  • Alqoritmik dillər və ya instrumental proqramlar yuxarıda göstərdiyimiz müxtəlif sinif proqramları yaratmaq üçün alətdir. Misal üçün: Turbo Pascal, Java, Delphi, C++ və s.
• 3.5. MS-DOS əməliyyatlar sistemi
  • 3.6. Kompüterlərin iş rejimləri
• 3.7. Windows 7 əməliyyatlar sistemi
• 3.7.3. Pəncərələr
• 3.7.4. Menyu (Меню)
  • Readme.exe
  • Ad genişlənmə
  • Windows-da genişlənmə faylın adı qarşısında xüsusi nişanla göstərilir.
  • Müasir əməliyyat sistemlərində 2 növ fayl strukturu istifadə olunur: FAT32, NTFS.
  • FAT32 fayl sistemi 32 bit informasiya mübadiləsinə imkan yaradır və sürət baxımından daha sürətlidir. NTFS sistemi isə WindowsNT sistemində istifadə olunur. Daha etibarlı və daha sabitdir.
  • FAT32 fayl sistemi ilə işləyən ilk əməliyyatlar sistemi Windows 95 olmuşdur
  • Fayl növləri: Kompüter faylları yaradıldığı və istifadə olunduğu proqramlardan asılı olaraq aşağıdakı kateqoriyalara ayırılır:
  • Sistem faylları – Əməliyyat sisteminin istifadə elədiyi daxili fayllardır. Genişlənmələri-.sys, :ini, :dll, :com və s.
  • Proqram faylları – Proqramları işlətmək üçün lazım olan daxili fayllardıi. Genişlənmələri: :exe, :bat
  • Sənədlər – mətn, şəkil, təqdimat(prezentasiya), elektron cədvəlləri, musiqi, video, və digər fayllardan ibarətdir. Genişlənmələri – :doc, :bmp, :jpg, :xls, :ppt, :wav, :wm2, :mp3, :mid, :gif, :swf və s.
  • Qovluq (kataloq) – Faylların saxlanması üçün diskdə adlandırılmış sahədir. Başqa sözlə Qovluq (kataloq) faylların virtual olaraq qruplaşdırılması üçün və iyerarxik üsulunun yaradılması üçün istifadə olunan quruluş növüdür. Qovluğun (kataloq) atribut...
• 3.7.11. İşçi stolun xüsusi qovluqları
• Paint pəncərəsinin sağ aşağı küncündə şkala yerləşmişdir.
• Kalkulyator – ekranda elektron kalkulyatoru imitasiya edir. Onun köməyiə cəbri ifadələri daxil etmək və hesablamaq mümkündür. Daxiletmə klaviatura və ya Mouse göstəricisi ilə proqram əlavəsinin pəncərəsindəki düymələr vasitəsilə həyata keçirilir.
• Proqramların yüklənməsi
• Proqramın ləğv edilməsi
• Kontekst menyusu
• Kontekst menyusu obyektlə idarəetmə üçün əsas əmrləri özündə saxlayır. Kontekst menyusunun çağırılması üçün obyekt üzərində Mouse göstəricisinin sağ düyməsini vurmaq lazımdır. Məsələn, Mouse göstəricisinin sağ düyməsini məsələlər paneli üzərində vursa...
• 3.7.21. Windows 7 ƏS-nin tərtibatının sazlanması
• 3.7.22. Mövzular
• Əgər siz səs müşayəti üçün individual fayl hazırlamısınızsa, onu Browse (Обзор) düyməsini aktivləşdirməklə bərk diskdən görə bilərsiniz. Açılan pəncərədə yuxarı hissədəki düymələrdən sağda oxlarla cari qovluğa yol göstərilmişdir. Şəkildən göründüyü ki...
• Göstəricinin parametrləri
• Mouse-un düymələrinin konfiqurasiyası
• Yoxlama testləri
  • Proqram təminatı sistemi hansı hissələrə bölünür?
• Tətbiqi proqram təminatı
• Qrafik proqram təminatı
• Sistem proqram təminatı
• Şəbəkə proqram təminatı
• A) 1, 3
• B) 2, 4
• C) 2, 3
• D) 1, 4
• E) 2, 3, 4
  • Aşağıdakılardan hansı sistem proqram təminatına daxil deyil?
• A) əməliyyat sistemləri
• B) servis proqramları
• C) qlobal kompüter şəbəkələri
• D) proqramlaşdırma sistemləri
• E) texniki xidmət proqramları
  • Printerlərin, diskovodların, monitor, klaviatura və b. xarici qurğuların işini təmin edən sistem proqramı necə adlanır?
• A) Utilit
• B) Drayver
• C) Antivirus
• D) Filtr
• E) Əməliyyat sistemi
  • Tez-tez istifadə olunan əməliyyatların yerinə yetirilməsini təmin edən sistem proqramı necə adlanır?
• A) Əməliyyat sistemi
• B) Drayver
• C) Antivirus
• D) Filtr
• E) Utilit
  • Aşağıdakılardan hansı antivirus proqramı deyil?
• A) Aidtest
• B) MS Dos
• C) F-Prot Professional
• D) McAfee Virus Scan
• E) Doctor Web for Windows
  • Aşağıdakılardan hansılar translyator proqramına aid deyil?
• İnterpretator
• Aidtest
• Kompilyator
• Assembler
• Redaktor
• A) 1, 3, 4
• B) 2, 4
• C) 2, 3, 5
• D) 2, 5
• E) 2, 3, 4
  • Aşağıdakılardan hansi mətn redaktoru deyil?
• A) Notepad
• B) Ms Access
• C) Chiwriter
• D) Multiedit
  • E) Word Perfect
  • Sadalanan proqramlardan hansılar elektron cədvəldir?
• Microsoft Excel
• Quattro Pro
• Notepad
• Lotus 1-2-3
• Ms Access
• A) 1, 2, 4
• B) 2, 5
• C) 2, 3
• D) 3, 4
• E) 1, 3, 4
  • Aşağıdakılardan hansı verilənlər bazası deyil?
• Ms Access,
• Ms Excel
• Oracle
• FoxBase
• FoxPro
• Paradox
• Progress
• Notepad
• A) 1, 2, 3, 4, 8
• B) 1, 3, 4 2, 5
• C) 2, 8
• D) 3, 4, 7, 8
• E) 1, 3, 4, 5, 6, 7
  • Əməliyyat sisteminin yazıldığı məntiqi disk necə adlanır?
• A) çevik disk
• B) sərt disk
• C) fiziki disk
• D) optik disk
• E) sistem diski
  • Birməsələli ƏS hansıdır?
• A) WINDOWS
• B) LINUX
• C) UNIX
• D) OS/2
• E) MS-DOS
  • Hansı tətbiqi proqramdır?
• A) proqramlaşdırma sistemləri
• B) nəşriyyat sistemləri
• C) utilitlər
• D) əməliyyat sistemləri
• E) antivirus proqramları
  • İstifadəçi interfeysinin növləri hansılardır?
• Sistem
• Qrafik
• Mətn
• Proqram
• A) 1, 3
• B) 2, 4
• C) 2, 3
• D) 1, 4
• E) 2, 3, 4
  • İcra olunan fayllar hansılardır?
• .ASM 5. .XLS
• .COM 6. .DOC
• .BAT 7. .PAS
• .MDB 8. .EXE
• A) 4, 6
• B) 1, 5, 7
• C) 2, 3, 5
• D) 2, 8
• E) 1, 3, 8
  • Rezident proqram dedikdə hansı proqram nəzərdə tutulur?
• A) Əməli yaddaşda daimi yerləşən
• B) Daimi yaddaşla əməli yaddaş arasında dövri olaraq dəyişən
• C) Daimi yaddaşda yerləşən
• D) Sistem diskində yerləşən
• E) Xarici yaddaşda yerləşən
  • MS-DOS-un əsas faylları hansılardır?
• A) AUTOEXEC.BAT, MSDOS.SYS
• B) CONFIG.SYS, AUTOEXEC.BAT
• C) COMMAND.COM, IO.SYS
• D) IO.SYS, MSDOS.SYS
• E) IO.SYS, AUTOEXEC.BAT
  • Aşağıdakı simvollardan hansılar faylın adında istifadə oluna bilməz?
• ?
• (
• *
• !
• )
• A) 3, 4
• B) 1, 3
• C) 2, 3, 5
• D) 2, 5
• E) 2, 3, 4
  • Hansı BIOS-un genişlənmə moduludur?
• A) IO.SYS
• B) MSDOS.SYS
• C) COMMAND.COM
• D) AUTOEXEC.BAT
• E) BOOT RECORD
  • Fiziki formatlaşdırma nədir?
• A) diskə faylların yazılması
• B) diskdəki verilənlərin yenilənməsi
• C) fiziki diskin məntiqi disklərə bölünməsi
• D) diskə əməliyyat sisteminin yazılması
• E) diskin cığır və sektorlara bölünməsi
  • MS-DOS-da faylın genişlənməsi ən çox neçə simvoldan ibarət ola bilər?
• A) 1
• B) 4
• C) 3
• D) 2
• E) 5
  • MS-DOS-da faylın adını dəyişdirmək üçün əmri göstərin:
• A) RENAME
• B) RMDIR
• C) TYPE
• D) COPY
• E) RD
  • Faylın yolu verilmişdir - C:\DOC\SXEM.TXT. Faylın tam adı necədir?
• A) DOC\SXEM.TXT
• B) TXT
• C) SXEM.TXT
• D) C:\DOC\SXEM.TXT
• E) SXEM
  • Mətn faylının adının düzgün yazılışını seçin:
• A) sigma|.txt
• B) sigma.txt
• C) SIGMA.SYS
• D) sigma.соm
• E) sigmatxt?
  • Faylın tam yolu verilmişdir C:\DOC\SXEM.BMP. Faylın genişlənməsi necədir?
• A) SXEM.BMP
• B) BMP
• C) DOC\SXEM.BMP
• D) C:\DOC\SXEM.BMP
• E) SXEM
  • Faylın adının düzgün yazılışını seçin:
• A) paper.doc
• B) s3
• C) bad?c.txt
• D) a.bgdk
• E) document\.c
  • Faylın yaradılması üçün əmri seçin:
• A) CD
• B) COPY
• C) COPY CON
• D) MD
• E) MKDIR
  • Mətn fayllarının genişlənməsi hansıdır?
• A) *.ТХТ
• B) *.СОМ
• C) *.ВМР
• D) *.ЕХЕ
• E) *.SYS
  • Faylın adında "?" nəyi bildirir?
• A) ixtiyari genişlənməli bütün fayllar
• B) naməlum genişlənməli fayllar
• C) faylın adında simvollar qrupu
• D) faylın adında və ya genişlənməsində bir simvol
• E) faylın genişlənməsində simvollar qrupu
  • Cari kataloqu dəyişdirmək üçün hansı əmrdən istifadə olunur?
• A) CHDIR
• B) RMDIR
• C) MKDIR
• D) DIR/W
• E) DIR
  • MS DOS əməliyyat sistemində cari kataloqda olan “doc” tipli faylların siyahısına baxmaq üçün hansı əmr düzdür?
• A) *.doc
• B) DIR *.doc
• C) CD *.doc
• D) DIR doc
• E) DIR
  • Faylın tam yolu verilmişdir - C:\DOC\SXEM.TXT Faylın yerləşdiyi kataloqun adı nədir?
• A) ТХТ
• B) C:\DOC\SXEM.TXT
• C) SXEM.TXT
• D) DOC
• E) SXEM
  • Kataloq yaratmaq üçün istifadə edilən əmr hansıdır?
• A) CHDIR
• B) RMDIR
• C) MKDIR
• D) DIR/P
• E) REN
  • Diskin məntiqi hissələrə bölünməsi üçün hansı əmrdən istifadə edilir?
• A) RECOVER
• B) DEFRAG
• C) FORMAT
• D) RESTORE
• E) FDISK
  • Kataloqun silinməsi əmri hansıdır?
• A) REN
• B) CD
• C) RD
• D) DEL
• E) MOVE
  • Aşağıdakılardan hansı qovluğun düzgün adıdır?
• A) SIGMA
• B) SIGMA.COM
• C) SIGMA.SYS
• D) SIGMA.TXT
• E) SIGMA.DOC
  • Kataloqun adının düzgün yazılışı hansıdır?
• A) SIGMA.TXT
• B) SIGMA11\\
• C) stimulator_1
• D) OMEGA:
• E) OMEGA?2
  • CD.. nədir?
• A) baş kataloqa keçid
• B) kataloqun adının dəyişdirilməsi
• C) qonşu kataloqa keçid
• D) kataloqdan bir səviyyə yuxarıdakı kataloqa keçid
• E) kataloqun yerinin dəyişdirilməsi
  • CD\ nədir?
• A) kataloqdan üst kataloqa keçid
• B) kataloqun adının dəyişdirilməsi
• C) qonşu kataloqa keçid
• D) kataloqun yerinin dəyişdirilməsi
• E) baş kataloqa keçid
  • Faylın yolu nədir?
• A) baş kataloqdakı kataloqların adlarının siyahısı
• B) bir kataloqdakı faylların siyahısı
• C) "\" işarəsi ilə ayrılmış kataloq adlarının ardıcıllığı
• D) diskdə adlandırılmış sahə
• E) baş kataloqdakı faylların siyahısı
  • TYPE əmrinin vəzifəsi nədən ibarətdir?
• A) faylın məzmununu ekrana çıxarır
• B) baş kataloqdakı kataloqların adlarının siyahısını verir
• C) faylı kağıza çap edir
• D) baş kataloqdakı faylların siyahısını ekrana çıxarır
• E) yeni mətn sənədi yaradır
  • Nə fayl adlanır?
• A) Mətnin başlığı
• B) Diskdə adlandırılmış hissə
• C) Cari anda işlətdiyimiz qovluq
• D) Cari anda işlədiyimiz proqram
• E) Tam mətn
  • MsDos-un hansı əmrləri xarici əmrlərdir?
• A) Bütün əmrləri
• B) Xarici diskdə saxlanılan və tələb olunduqca çağırılan əmrlər
• C) Heç bir əmri
• D) Yerinə yetirilən əmrlər
• E) Sona çatdırılmış əmrlər
  • Fayl adında * işarəsi nəyi bildirir?
• A) Ad genişlənməsi .xls olan bütün faylları göstərir
• B) Fayl adında ixtiyari sayda simvollar ardıcıllığını göstərir
• C) İxtiyari ad genişlənməsinə malik faylları göstərir
• D) İxtiyari bir simvolun yerini göstərir
• E) Ad genişlənməsi doc olan bütün faylları göstəri
  • Mətn fayl adının ad genişlənməsi hansıdır?
• A) .pps
• B) .sys
• C) .rtf
• D) .xls
• E) .ppt
  • Aşağıdakılardan hansı əməliyyat sistemi deyil?
• A) Unix
• B) Linux
• C) O/S 2
• D) Windows
• E) Microsoft Office
  • Cari qovluq hansıdır?
• A) My computer qovluğu
• B) My documents qovluğu
• C) Rycicle bin qovluğu
• D) İstifadəçinin cari anda işlətdiyi qovluq
• E) My pictures qovluğu
  • Aşağıdakılardan hansı arxiv faylını açan proqramdır?
• A) 1, 4
• B) 2, 3
• C) 1, 4, 5
• D) 2, 3, 5
• E) 1, 2
  • POST xidməti proqram (Power On Self-Test):
  • POST (Power On Self-Test), Arxivləşdirmə, Antivirus, disk sisteminin xidməti - hansı qrup proqramlarına aiddirlər?
  • Translyator hansı qrup proqrama aiddir?
  • Translyator proqramı nə edir?
  • Əməliyyat sistemi nə edir?
  • Əməliyyat sisteminin proqram örtüyü nə edir?
  • Sistem proqram təminatı nədir?
  • Tədbiqi proqram təminatı nədir?
  • Windows əməliyyat sistemi:
  • Windows əməliyyat sisteminin fayl sistemi hansıdır?
  • Plug and Play standartı nə üçündür?
  • Windows-da silinmiş obyektlər müvəqqəti harada saxlanılır?
  • Windows sistemi yüklənəndən sonra ekranda birinci nə görünür?
  • Kompüteri düzgün söndürmək üçün nə etmək lazımdır ?
  • Seçilmiş fraqmentləri mübadilə buferinə köçürmək üçün:
  • Kompüterdə sistem faylları hansı qovluqda yerləşir?
  • Kontekst menyunun əsas funksiyası:
  • Əsas menyuya daxil deyil:
  • Məsələlər panelinin əsas funksiyası nədir:
  • Əlavələrə çevik müraciət panelin əsas vəzifəsi :
  • Yarlık nədir?
  • Obyektin nişanı?
  • İşçi masasında hər hansı obyektin nişanəsini sildikdə nə baş verir?
  • İşçi masasında hər hansısa obyektin yarlıkını sildikdə nə baş verir?
  • OLE texnologiyası nədir?
  • Cari pəncərənin bağlanması:
  • Faylın (qovluqun) adının dəyişilməsi:
  • My Computer, Explorer pəncərərində faylın (qovluqun) axtarışı:
  • Fəal proqramların birindən digərinə asanlıqla keçid:
  • IV F Ə S İ L
  • /Find (Найти, Axtar)-Ctrl+F. Əmr müəyyən sözü, söz birləşməsini, simvolu axtarıb tapmağa xidmət edir.
  • Go To (Перейти, Keç)- Ctrl+G. Əmr sənədin tipindən asılı olaraq müəyyən səhifəyə, nömrələnmiş sətrə, qeydə və s. avtomatik keçidi təmin edir.
  • / Peplace (Заменить, Əvəz et) - Ctrl+H. Əmr müəyyən sözü, söz birləşməsini, simvolu axtarıb başqası ilə əvəz etməyə imkan verir.
    • 4.4. INSERT (Вставка, Daxil etmə) bölməsi
    • Bu bölmə özündə aşağıdakı əmrləri saxlayır:
  • /Chart (Диаграмма, Diaqram) əmrini yerinə yetirməzdən öncə açılmış sənəddə diaqramın qurulması üçün verilənləri cədvələ daxil etmək lazımdır. Bundan sonra əmr yerinə yetirildikdə yeni pəncərə açılır və bu pəncərədə diaqramlarin təsviri əks olunur. Bu ...
    • 4.5. PAGE LAYOUT (Разметка страницы-Səhifə düzəni)
    • bölməsi
    • Bu bölmədə aşağıdakı əmrlər yerləşdirilmişdir
    • /
    • 4.6. REFERENCES (Ссылки, İstinadlar) bölməsi
    • 4.7. MAİLİNGS (Рассылки, Göndərişlər) bölməsi
    • 4.8. REVIEW (Рецензирование, İcmal) bölməsi
    • 4.9. VIEW (Вид-Görünüş) bölməsi
  • V F Ə S İ L
  • 5.1. Microsoft Excel 2010
  • Microsoft Excel 2010 elektron cədvəl prosesoru / düyməsini sıxıb Baş menyudan Microsoft Excel proqramının nişanı olan/düyməsini sıxmaqla yüklənir.
  • /
  • Açılmış proqram pəncərəsində birinci olaraq-Book-1 (Книга-1) yazısı, elektron cədvəllə örtülmüş işçi vərəq və digər elementlər görünür Pəncərədə yeni interfeys elementi Lent (Лента, Ribbon) tətbiq edilmişdir.
  • V F Ə S İ L
  • 5.1. Microsoft Excel 2010
  • Microsoft Excel 2010 elektron cədvəl prosesoru /düyməsini sıxıb Baş menyudan Microsoft Excel proqramının nişanı olan/düyməsini sıxmaqla yüklənir.
  • /
  • Açılmış proqram pəncərəsində birinci olaraq-Book-1 (Книга-1) yazısı, elektron cədvəllə örtülmüş işçi vərəq və digər elementlər görünür Pəncərədə yeni interfeys elementi Lent (Лента, Ribbon) tətbiq edilmişdir.
  • Lenta üzərində File (Файл), Home (Главная), Insert (Вставка), Page Layout (Разметка страницы), Formulas (Формулы), Data (Данные), Review (Рецензирование), View (Вид) bölmələri yerləşdirilmişdir.
  • Exceldə yaradılan sənəd Book (Книга-Kitab) adlanır. MS Excel-də yaradılmış –kitabda standart qaydada 3 vərəq, ümumiyyətlə isə maxsimum 255 vərəq ola bilər. Hər bir vərəq 26 latın əlifbasının hərfləri və onların kombinasiyası ilə işarə olunmuş 16384 sü...
  • Sonuncu sütuna keçmək üçün eyni zamanda Ctrl+((klaviaturada sağa baxan ox işarəsi) düymələrini birgə sıxmaq lazımdır.
  • Birinci sütuna qayıtmaq üçün eyni zamanda Ctrl+( (klaviaturada sola baxan ox işarəsi) düymələrini birgə sıxmaq lazımdır.
  • Sonuncu sətrə keçmək üçün eyni zamanda klaviaturada Ctrl+( (aşağı baxan ox) düymələrini sıxmaq lazımdır.
  • Birinci sətrə qayıtmaq üçün klaviaturada Ctrl+( (yuxarı baxan ox) düymələrini birgə sıxmaq lazımdır.
  • Oyuğa informasiya yerləşdirmək üçün oyuğu seçib, sonra lazımi məlumatı daxil edib Enter düyməsini sıxmaq lazımdır.
  • Ədəd tipli informasiya daxil olduqda ədəd xananın sağ tərəfinə, mətn isə sol tərəfə görə nizamlanır.
  • /Daxil olmuş informasiyanı redaktə etmək üçün kursoru informasiya yerləşən xananın üzərinə qoyub siçanın sol düyməsini iki dəfə sıxmaq və sonra redaktə işini aparmaq lazımdır.
  • Excel proqramında 2 iş rejimi var: adi və düstur rejimləri.
  • Düstur rejiminə keçmək üçün seçilmiş oyuqda “=” işarəsi yazılır. “=” işarəsindən sonra lazımi düstur yerləşdirilir. Düsturlarda, əsas hallarda, rəqəmlərin özləri deyil, yerləşdikləri oyuqların ünvanları göstərilir (yazılır). Məsələn: kvadrat tənliyini...
  • /
  • Nisbi və mütləq ünvanlar.
  • Nisbi və mütləq ünvanlar Excel proqramında hesablamalar aparmaq üçün ən vacib anlayışlardır. Onları bilmədən Excel-dən praktiki olaraq səmərəli istifadə etmək mümkün deyil.
  • Nisbi ünvanlar hesablama prosesində dəyişə bilən ünvanlardır. Onlarda dəyişən məlumat yazılır. Məsələn: A5, B4, C15 və s. Sabit olmayan məlumatı saxlamaq üçün nisbi ünvanlardan istifadə olunur.
  • Mütləq ünvanlar. Özündə sabit məlumat saxlayan ünvanlardır. Yəni həll olunan məsələdə bütün hesablama prosesində sabit qalan məlumat. Hesablama cədvəlinin müxtəlif ünvanlarından mütləq ünvana müraciət olunur. Mütləq ünvanı nişanlamaq üçün $ işarəsində...
  • $ işarəsi ilə ancaq sütunu qeyd etmək olur (fiksə etmək). Misal üçün $A10. Bu halda sütun dəyişməz qalır, sətir isə dəyişir.
  • $ işarəsi ilə sətri qeyd etmək olar. Misal üçün, A$10. Bu halda məlumat eyni sətirdən, lakin müxtəlif sütunlardan götürülə bilər.
  • $ işarəsi ilə həm sətri, həm də sütunu qeyd etmək olar. Misal üçün $A$10. Bu halda məlumat həmişə 1 oyuqdan götürülür. Başqa sözlə desək bu oyuqdakı məlumat bütün hesablamalarda sabit olur.
• Sadə əməliyyatları Excel-də aşağıdakı işarələr əvəz edir:
• Faizin hesablanması
• Digər işçi vərəqlərə və sənədlərə müraciət.
• Xanalara düsturların daxil edilməsi zamanı yarana biləcək problemlər Xanadakı düstur səhv daxil edilibsə Microsoft Excel xanada səhv olduğunu göstərir. Səhv düsturda ünvanı göstərilən xananın pozulması nəticəsində də yarana bilər.
  • 5.2. FILE (Файл-Fayl) bölməsi
  • Fayl (Файл-Fayl) bölməsi aşağıdakı əmrlərlərdən ibarətdir:
  • /Save (Сохранить, Saxlamaq) - Ctrl+S. Əmr yaradılmış yeni kitabı və kitab üzərində edilmiş dəyişikliklərin yaddaşda saxlanılmasını təmin edir. Yeni kitabı yaddaşda saxladıqda açılmış Save as type pəncərəsində kitabın adı və tipi, kitabın saxlanılmalı ...
  • /Save As (Сохранить kak- Necə saxlamaq). Əmr cari kitabı başqa adla, başqa yerdə (məsələn, flaş kartda, lazer diskdə və s.), digər tip sənəd kimi yaddaşda saxlamağa imkan verir. Əmri yerinə yetirdikdə açılmış Necə saxlamaq (Сохранить kak) pəncərəsində...
  • /
  • //Open (Открыть-Açmaq) - Ctrl+O. Əmr mövcud kitabı informasiya daşıyıcılarından redaktə, baxış, çap və s. üçün ekrana çağırır. Əmri yerinə yetirdikdə açılmış dialoq pəncərəsi Microsoft Word-də olduğu kimidir və eyni funksiyaları həyata keçirir.
  • Close (Закрыт-Bağlamaq)-Ctrl+F4- Əmr cari kitab pəncərəsini bağlayır.
  • Properties (Свойства-Xassə). Сведения- əmri yerinə yetirildikdə yeni dialoq pəncərəsi açılır. Burada – Разрешения, Подготовить к общему доступы, Версии əmrləri əks olunur. Bu əmrlərin köməyi ilə sənədə müdafiə (parol) qoymaq, sənədin əvvəlki versiyala...
  • Print (Печать-Çap) - Ctrl+P. Əmr kitabı, qeyd olunmuş vərəqləri və xanaları bir və ya bir neçə nüsxədə, konkret səhifələrin çap olunmasını, kompüterə qoşulmuş müvafiq çap qurğusunun seçilməsini təmin edir.
  • Save & Send (Сохранить и Отправить, Saxla və Göndər ). Əmr cari kitabı müxtəlif formatlarta - Web-səhifə, SharePoint proqramında, PDF/XPS formatında saxlamaq və elektron poçt, faksla və s. vasitələri ilə uzaq məsafədə yerləşən istifadəçiyə göndərməyə ...
  • /
  • /Exit (Выход-Çıxış)-Alt+F4. Əmr proqram pəncərəsini bağlayır. Bu zaman kitabın və ya kitabda edilmiş düzəlişlərin yaddaşda saxlanılması haqda dialoq pəncərəsi açılır.
  • /Conditional Formatting (Условное форматирование -Şərti formatlaşma). Bu əmr yuxarıda qeyd olunan formatlaşma üsullarında fərqli olaraq verilmiş şərt ödənildikdə xananın cari formatını yenisi ilə əvəz edir. Bu əmri yerinə yetirdikdə açılmış dialoq pən...
  • /Styles (Стили ячеек, Xanaların stili). Bu əmr cari stili yenisilə əvəz etmək və ya stilin ayrı-ayrı parametrlərini məs: şriftini dəyişməyə xidmət edir.
  • /Delete (Удалить - Ləğv etmək) - Əmr cari sətri, sütunu, xananı və ya qeyd olunmuş xanaları ləğv edir. Bu zaman açılmış xananın ləğv edilməsi dialoq pəncərəsində müvafiq olaraq Sətri (Строку), Sütunu (Столбец), Sola sürüşdürməklə (Ячейки со сдвигом вл...
  • Find&Select (Найти и выделить, Axtar və seç) - Ctrl+F qrupunda aşağıdakı əmrlər yerləşdirilmişdir.
  • / Əmr müəyyən sözü, söz birləşməsini, simvolu axtarıb tapmağa xidmət edir.
  • /Peplace (Заменить, Əvəz et) - Ctrl+H. Əmr müəyyən sözü, söz birləşməsini, simvolu axtarıb başqası ilə əvəz etməyə imkan verir.Go To (Перейти, Keç) - Ctrl+G. Əmr nömrələnmiş sətrə, cədvələ, qeydə və s. avtomatik keçidi təmin edir. Bunun üçün açılmış d...
    • Bu bölmə özündə aşağıdakı əmrləri saxlayır
    • //
    • PrivotTable (Сводная таблица, Yekun cədvəllər) əmri mürəkkəb verilənlərin detallaşdırılması və sadələşdirilmiş təqdimatını yerinə yetirir.
  • / Chart (Диаграмма, Diaqram) əmrini yerinə yetirməzdən öncə açılmış vərəqdə diaqramın qurulması üçün statistik verilənləri cədvələ daxil etmək lazımdır. Bundan sonra pəncərədə əks olunan diaqram təsvirlərindən hər hansı biri seçilir və onun üzərində ə...
  • Colmn (histoqram-sütun);
  • Line (qrafik-xətt);
  • Pie (dairəvi);
  • Bar (Zolaqlı);
  • Area (Sahələrlə);
  • Scatter (Paylanma);
  • OtherCharts (Digər diaqramlar).
  • / Sparklines (Спарклайны, Sparklaynlar) Böyük həcmli verilənlərlə işləmək onları analiz etmək çətinlik törədir ona görə də sparklayn adlanan kiçik diaqramlar verilənlərin yanında əks olunur və həmin verilənlərin mənasını əks elətdirməklə onlarda olan ...
    • 5.45. PAGE LAYOUT (Разметка страницы, Səhifə düzəni)
    • bölməsi
    • Bu bölmədə aşağıdakı əmrlər yerləşdirilmişdir.
    • .
  • / Print Area (Область печати, Çap sahəsi) - əmri vərəq üzərində çap sahəsini seçmə əməliyyatını yerinə yetirir. Kursoru bu əmrin üzərinə qoyduqda aşağıdakı əmrlər əks olunur.
  • Müəyyən etmək (Задать),
  • Ləğv etmək (Убрать).
  • Müəyyən etmək əmri qeyd olunmuş xanaları çap olunacaq fraqment kimi müəyyən etməyə imkan verir.
  • Ləğv etmək əmri isə qeyd olunmuş xanaların çap sahəsi olmasını ləğv edir.
    • //Height (Высота, Hündürlük) - əmri cap olunacaq məzmunun hündürlüyünü kiçiltməklə vərəqdə maksimal sayda səhifə yerləşdirilməsini təmin edir.
    • Scale (Масштаб, Masştab) - çap sənədinin miqyasını böyüdüb - kiçildir.
    • Align (Выровнять, Düzləndir) - əmri obyektlərı mərkəzə və ya səhifənin eninə görə düzləndirirGroup (Группировать, Qruplaşdır) - əmri seçilmiş ayrı-ayrı qrafik obyektləri bir obyekt formasında birləşdirərək onların bir obyekt kımi işlənməsini təmin edi...
    • / Arrange (Область выделения, Seçmə oblastı) - əmri seçmə oblastını açmaqla orada olan obyektlərin sirasını dəyişdirməyi, onları gizlətməyi və ya əks elətdirməyi təmin edir.
  • Burada aşağıdakı əmrlər vardır.
  • / Insert Function (Вставить функцию, Funksiya daxil et) - cari xanada olan düsturu dəyişdirir və açılmış yeni pəncərədən lazımi düsturu seçməyə imkan verir./
  • / AutoSum (Автосумма, Avtocəm) - bir sıra avtomatik hesablamaları yerinə yetirir. Açılmış pəncərədən funksiyanı seçib əməliyyatı icra etmək lazımdır.
  • /
  • / Recently Used (Недавно, исползовались, İstifadə olunmuş) – son zamanlarda istifadə olunmuş funksiyaların siyahısını əks elətdirir.
  • / Finansial (Финансовые,Maliyyə) - Maliyyə funksiyalarının siyahısnı əks elətdirir.
  • / Logical (Логические, Məntiqi) - Məntiqi funksiyaların siyahısını ekrana şıxarır.
  • / Text (Текстовые-Mətn)- Mən funksiyaların siyahısını ekrana şıxarır.
  • / Date&Time (Дата и время, Tarix və vaxt) - Tarix və vaxt funksiyalarınin siyahısını ekrana şıxarır.
  • / Lookup&Reference (Ссылки и массивы, İstinad və massivlər) - İstinadlar və massivlərlə işləmək üçün funksiyalar siyahısını ekrana şıxarır.
  • / Math&Trig (Математические, Riyazi) - riyazi və triqonometrik funksiyaların siyahısını ekrana şıxarır.
  • / More Functions (Другие функции, Digər funksiyalar) - Statistik, mühəndis, analtik və s. funksiyaların siyahısını ekrana çıxarır.
  • / Name Manacer (Диспетчер имен, Adlar meneceri) -Ctrl+F3 - Cari kitabda adlarin yaradılmasını, dəyişdirilməsini, ləğv edilməsini və cari kitabda olan bütün adların axtarılmasını yerinə yetirir.
  • / Define Name (Присвоить имен, Ad mənimsətmək). Ayrı-ayrı xanalara və xanalar diapazonuna adların verilməsini təmin edir. Sonralar isə düsturlarda bu adlara görə xanalara istinadlar yaradılır. Məsələn: A5:A20 diapazonuna “xərclər” adını vermək olar. Q...
  • Use in Formula (Исползовать в формуле, Düsturda istifadə et). Cari kitabda istifadə olunan adların seçilməsini və onların cari düstura daxil edilməsini təmin edir.
  • Create from Selection (Создать из выделенного, Seçilmişlərdən yarat) - Ctrl+Shift+F3. Qeyd olonmuş olunmuş xanalar üçün avtomatk olaraq adların yaradılması əməliyyatını yerinə yetirir.
  • Trace Precedents (Влияющие ячейки, təsiredici xanalar). Hansı xanaların qiymətinin cari xananın qiymətinə təsir elədiyini müəyyənləidirmək üçün istifadə olunur. Bu əməliyyat şəkildə ox işarəsi ilə əks olunub.
  • /
  • Trace Dependents (Зависимые ячейки, Asılı xanalar). Cari xananin qiymətindən hansı xanaların qiymətinin asılı olduğunu ğöstərir. Bu əməliyyat şəkildə ox işarəsi ilə əks olunub.
  • /
  • Remove Arrows (Убрать стрелки, Ox işarəsini götür). Asılı və təsiredici xanaların ox işarələrini ləğv edir.
  • Show Formulas (Показат формулы, Düstuları göstər) -Ctrl+'. Hər bir xanada nəticəni deyil, düsturun özünü əks elətdirir.
  • /
  • Evaluate Formula (Вычислить формулы, Düsturu hesabla). Düsturun bütün hədlərini və onun komponentlərini yoxlamaq üçün “Вычисление формулы” pəncərəsini açır. Burada düsturun yoxlanılmasını yerinə yetirmık olar.
  • // Watch Window (Окно контролного значения, Nəzarət qiymətləri pəncərəsi). Vərəqdə olan dəyişikliklə əlaqədər bəzi xanaların qiymətlərinə nəzarət etmək əməliyyatını yerinə yetirir. Bu qiymətlə kitabın hansı sahəsinin əks olunmasına baxmayaraq digər pə...
  • Calculation Options (Параметры вычисления, Hesablama parametrləri). Yenidən hesablama aparmaq üçün yeni rejimin seçilməsini təmin edir. Susmaya görə qiymətin hər bir dəyişməsinə uyğun yenidən hesablama aparılır.
  • Burada bütün kitabda (F9) və cari vərəqdə (Shift+F9) hesablama əmrlərindən istifadə etmək olar.
    • 5.89. VIEW (Вид-Görünüş) bölməsi
  • VI F Ə S İ L
    • 6.1. Microsoft PowerPoint 2010.
    • Əsas interfeys elementləri
  • / Find (Найти, Axtar) - Ctrl+F. Əmr müəyyən sözü, sözbirləşməsini, simvolu axtarıb tapmağa xidmət edir.
  • / Peplace (Заменить, Əvəz et) - Ctrl+H. Əmr müəyyən sözü, söz birləşməsini, simvolu axtarıb başqası ilə əvəz etmə əməliyyatını yerinə yetirir.
    • Bu bölmə özündə aşağıdakı əmrləri saxlayır.
    • 6.10. VIEW (Вид-Görünüş) bölməsi
• Bu əmrlərdən istifadə etməklə düzbucaqlı formasında
• olan şəklin konturlarını dəyişmək,
• kölgələr və s. vermək olar.
  • VII FƏSİL
  • Relyasiya
  • Şəbəkə
  • İerarxik
  • Relyasiya tipli bazalarda verilənlər 2 ölçülü cədvəl şəklində tərtib olunur. Daha mürəkkəb quruluşa malik olan məlumat toplusu şəbəkə və ierarxik sistemlərlə idarə olunur.
• İstifadəçilər
• 7.3. Verilənlər bazası ilə iş rejimləri
  • Bu bölmələrin daxilində VB yaratmaq və onu idarə rtmək üçün çoxsaylı əmrlər vardır
  • Backstage
  • Naviqasiya sahəsi
  • / Naviqasiya sahəsi VB-nin obyektlərinin yaradılması açilması və dəyişdirilməsini yerinə yetirən vasitədir. Naviqasiya sahəasi Access 2007 versiyasına qədər olan bütün versiyalarda istifadə olunan VB pəncərəsini əvəz edir. Naviqasiya sahəsi k...
  • Access tətbiqi proqramı verilənlər bazalarının idarəetmə sistemlərindən biridir, VB-nın tərtibi və emalı üçün istifadə olunur. Verilənlə bazasının tərkib hissələri:
  • sahə (поле)
  • yazı (запис)
  • cədvəl
  • UCədvəlU -Məntiqi, qarşılıqlı əlaqəli və müəyyən bir predmet oblastını əhatə edən verilənlər toplusu olub relyasiya (cədvəl) bazanı təşkil edir. Verilənlər bazası müəyyən predmet oblastının bütün obyektləri haqqında toplanan məlumatlar toplusudur.
  • USahəU - hər hansı bir obyekti xarakterizə edən müəyyən bir elementdir. Məsələn, obyekti tələbə olan verilənlər bazasında obyekti xarakterizə edən amillər tələbənin adı, soyadı, təvəllüdü, cinsi və s. – sahələrdir. Cədvəl rejimində sahənin təsviri üç...
  • /UYazıU – Konkret obyekt haqqında tam məlumat yığımıdır. Obyekti tələbə olan verilənlər bazasında bir tələbə haqqında olan tam məlumatdır. Cədvəl rejimində yazı sətirlərdir.
  • Tables-UТаблицы (Cədvəllər) U– sətir və sütunlardan ibarətdir. Cədvəlin sətirlərinə yazı (запись), sütunlarına isə sahə (Поле) deyilir. Hər bir cədvəldə eyni tipli obyektlər haqqında məlumat saxlanılır.
  • Forms-UФормы (Formalar)U – Verilənləri cədvələ rahat daxil etmək və onlara baxmaq üçün vasitə obyektidir.
  • QueriesU –Запросы (Sorğular) U– Bir və ya bir neçə cədvəldən məlumat almaq, emal etmək, seçmək,dəyişdirmək imkanı verən obyektdir.
  • ReportsU –Отчеты (Hesabatlar)U – Məlumatların ekranda və ya çapda əks etdirmək üçün istifadə edilən obyektdir.
  • Fayl (Файл-Fayl) bölməsi aşağıdakı əmrlərlərdən ibarətdir:
  • //Save (Сохранить-Saxlamaq) - Ctrl+S. Əmr yaradılmış yeni bazanı və baza üzərində edilmiş dəyişikliklərin yaddaşda saxlanılmasını təmin edir. Yeni bazanı yaddaşda saxladıqda açılmış pəncərədə cədvələ ad verməklə yaddaşda saxlanilir.
  • / Object Save As (Сохранить объект kak- Obyekti necə saxlamaq ). Əmr cari cədvəli başqa adla, sorğu, cədvəl, forma, hesabat formasında saxlanılmasını yerinə yetirir.
  • Data Base Save As (Сохранить базу данных как-Verilənlər bazasını necə saxlamalı) əmri verilənlə bazasını yeni adla yeni ünvanda saxlayır.
  • /Open (Открыть-Açmaq) - Ctrl+O. Əmr mövcud bazanı informasiya daşıyıcılarından redaktə, baxış, çap və s. üçün ekrana çağırır.
  • /Close Db (Закрыт БД- VB-ni Bağla)-Ctrl+F4- Əmr cari baza pəncərəsini bağlayır.
  • Properties (Свойства-Xassə). Əmri yeriə yetirildikdə yeni dialoq pəncərəsi açılır. Buradan lenta və cəld müraciət paneli üzərində dəyişikliklər etmək, həmçinin dilləri dəyişdirmək, orfoqrafiyanı yoxlamaq, cədvəlin parametrlərini dəyişdirmək v...
  • /
  • İnfo (Сведения-Məlumatlar) -əmri yeriə yetirildikdə yeni dialoq pəncərəsi açılır. Burada – Compact&Repair (Сжать и восстановить БД), Encrypt With Password (Зашифровать паролем), View and edit database properties (Просмотр и изменение свойства) ə...
  • Bu əmrlərin köməyi ilə sənədə müdafiə (parol) qoymaq, sənədin əvvəki versiyaları ilə birgəliyini yoxlamaq, həmçinin sənədin xassələrinə baxmaq və dəyişdirmək mümkündür. Əmr baza haqqında məlumatlarla tanış olmağa və əlavə məlumatlar daxil etməyə ...
• New (Создать-Yeni)-Ctrl+N. Əmr yeni bazanınn müvafiq şablonlar əsasında yaradılmasını təmin edir. Əmri yerinə yetirdikdə açılmış dialoq pəncərəsində şablonların siyahısı əks olunur. Bu şablonlardan birini seçib pəncərədə olan “Создать” düyməsini...
  • Print (Печать-Çap) - Ctrl+P. Əmr cari cədvəli bir və ya bir neçə nüsxədə, konkret səhifələrin çap olunmasını, kompüterə qoşulmuş müvafiq çap qurğusunun seçilməsini, çapdan öncə baxışı təmin edir.
  • Save and Publish (Сохранить и опубликовать- Saxla və nəşr et). Əmr cari bazanı müxtəlif formatlarta-Web-səhifə, SharePoint proqramında, PDF/XPS formatında saxlamaq və URL ünvanları göstərməklə saytlarda saxlamağı təmin edir.
  • /Exit (Выход-Çıxış)-Alt+F4. Əmr proqram pəncərəsini bağlayır.
  • 7.6. HOME (Главная, Ev) bölməsi
  • Bu bölmədə verilənlərlə işləmək üçün əmrlər nəzərdə tutulub.
  • /
  • /Find (Найти-Axtar) - Ctrl+F qrupunda aşağıdakı əmrlər yerləşdirilmişdir.
  • Əmr sahələrdə olan müəyyən sözü, söz birləşməsini, simvolu axtarıb tapmağa xidmət edir.
  • //Peplace-(Заменить- Əvəz et) - Ctrl+H. Əmr müəyyən sözü, söz birləşməsini, simvolu axtarıb başqası ilə əvəz etməyə imkan verir.
  • Go To - (Перейти-Keç) - Ctrl+G. Əmr sətrlərə (yazılara) avtomatik keçidi təmin edir. Bunun üçün açılmış dialoq pəncərəsindən ünvanı seçmək lazımdır.
• /
• Compact and Repair Database (Сжать и восстановить базу данных-Verilənlər Bazasını sıx və bərpa et)- verilənlər bazasını sıxır və sıxılmış bazanı yenidən bərpa edir. Açılmış dialoq pəncərəsindən variantlardan birini seçmək lazımdır.
• 7.10. FİELD (Поля, Sahələr) bölməsi
  • VIII FƏSİL
  • XX əsrin ən böyük kəşflərindən biri olan İnternet düyanın müxtəlif nöqtələrində yerləşən minlərlə kompüter şəbəkəsini birləşdirən ümumdünya kompüter-informasiya şəbəkəsidir.
  • İnternet kompüter-informasiya şəbəkəsinin yaradılması istiqamətində tədqiqatlara keçən əsrin 60-cı illərindən etibarən ABŞ-da və Böyük Britaniyada başlanmışdır. İlk öncə olaraq 1962-ci ildə Massaçuset Texnologiya İnstitutunun əməkdaşları S. Liklayder ...
  • 1972-ci ildə B. Kan müasir İnternetin nəzəri əsasını təşkil edən «açıq şəbəkə texnologiyası» ideyasını irəli sürdü. Bu ideyanı reallaşdırmaq məqsədilə yeni protokolun hazırlanması işinə başlandı və «İnternetin atası» sayılan B.Stefin rəhbərliyi altı...
  • Müxtəlif kompüterlərin əlaqə kanalları vasitəsilə birləşdirilməsi ilə onların imkanları qat-qat artır. Bu cür birləşmə kompüter şəbəkəsi adlanır. Kompüter şəbəkələri 3 qrupa ayrılır:
  • Lokal şəbəkə
  • Regional şəbəkə
  • Qlobal şəbəkə
  • Bir müəssisədə və onun yaxınlığındakı binalarda olan kompüterlərin birgə işləməsi lokal şəbəkə təşkil edir. Bir regionda birgə işləyən kompüterlər regional şəbəkə təşkil edir. Bütün dünya kompüterlərinin birgə işləməsi qlobal şəbəkə təşkil edir.
  • 23TUBuna misal - İnternetU23T
  • İnternet – WWW- ümumdünya hörümçək toru
  • İnternetdən məlumat almaq və məlumat mübadiləsi üçün istifadə edilir.
  • Səhifə-konkret
  • Sayt –
  • Server – kompüter
  • Provayder – İnternet təminatçısı
  • İnternet səhifələrinin ünvanları (URL)
  • 23TUhttp://WWW.datafor.netU23T – (http-Hype Text Transfer Protocol-hipertextlərin ötürülmə protokolları)
  • 23TUWWW.prowiders.ruU23T – İnternetdə qeyd olunmuş domen adı. Domenlər müxtəlif səviyyəli olur. Ən yüksək səviyyə onun hansı ölkəyə aidliyini göstərir. .ru zonasına daxil olan saytlar 2-ci səviyyəlidir. 3-cü səviyyəli domen də 2-ci səviyyəli domenə da...
  • 1-ci səviyyəli domenlər coğrafi mənsubiyyəti və ya müəssisənin tipini göstərir.
  • İnternetin resurslarına müraciyət edən proqramlar - brauzerlər (ingiliscə nəzər yetimə) yaradılmışdır. 1993-cü ildə İllinoys Universitetinin Superkompüter Proqramlarının Milli Mərkəzində Mark Andrissenin başçılıq etdiyi proqramçılar qrupu İlk Mozaic ...
  • 1994-cü ildə Netscape Communications şirkəti Netscape Navigator brauserini yaratdı. 1995-ci ildə meydana Micrasoft Internet Explorer çıxdı. Hazırda Internet Explorer dünyada ən çox istifadə edilən brauzerdir. Tanınmış brauzerlər içində Mozilla, Opera...
  • Internet Explorer brouzeri Baş menyunun Proqramlar bölməsinin Internet Explorer proqramlar qrupunun Internet Explorer əmrini yerinə yetirməklə açılır. İşçi sahədə Web-səhifə əks olunur. Proqram yükləndikdə avtomatik olaraq Əsas səhifə yüklənir.
• 8.2. İnternetin xidmət növləri
  • UNetmetting. UNetmetting xidmət növü məsafədən asılı olmayaraq istifadəçilər arasında səs, mətn, video formasında informasiya mübadiləsini, diaqram, qrafiklər və proqramlarla birgə işi təmin edir. UTELNET.U TELNET xidmət növü internetə qoşulmuş ixtiy...
  • UInternet Phone.U Internet Phone xidmət növü səs vasitəsilə rabitəni təmin edir. UFTP. UFTP xidmət növü eyni adlı protokol əsasında fəaliyyət göstərir və INTERNET-də fayl mübadiləsini təmin edir.
  • İnternetdə informasiya axtarışi.
  • İnternet birgə istifadə üçün nəzərdə tutulmuş ən böyük elektron informasiya mənbəyidir. İnformasiya axtarışı informasiyanın ünvanına və əgər ünvan məlum deyilsə informasiyanın məzmununa görə həyata keçirilir. İnformasiyanı məzmununa görə axtarmaq ü...
  • İnformasiya-axtarış sistemləri
  • “Sarı səhifələr” və Web-soraq səhifələri
  • Kitabxana-biblioqrafik axtarış sistemləri.
  • Aşağıda ən geniş yayılmış İnformasiya axtarış sistemlərinin URL ünvanları verilmişdir.
  • 23TUwww.yahoo.comU23T, 23TUwww.google.comU23T, 23TUwww.rambler.ruU23T...
  • UWorldWideWeb. UWorldWideWeb-WWW (ümumdünya hörümçək toru) təkcə INTERNET-də deyil, ümumiyyətlə, kompüter texnologiyasında inqilabi dəyişiklik yaratdı. Bu asan xidmət növü, hipermedia tipli sənədlərin-WEB səhifələrin mübadiləsini təmin edərək, istifa...
• 8.3. Kompüter şəbəkələrinin təyinatı və təsnifatı
• /İstifadə olunan şəbəkə adapterləri üç əsas parametrlərə görə fərqlənirlər: qoşulmuş kompüterin şin tipi (İSA, EİSA, MicroChanel və s.), mərtəbəlilik (8, 16, 32, 64) və şəbəkənin topologiyası (Ethernet, Arcnet, Token-Ring).
• /Lokal şəbəkənin əlavə qurğularına modem, repeater, transiver, terminator, connecter və başqa qurğular aiddir.
• 6. Transiver – kompüteri qalın koaksial kabelə qoşmaq üçündür.
• 7. Repeater (siqnalınn təkrarlanması) – şəbəkənin seqmentlərini bir-birinə qoşmaq və siqnalların gücləndirilməsi üçün istifadə olunur.
• 8. Connecter-lar (birləşdirici) nazik koaksial kabelini şəbəkə adapteri ilə və kabelləri bir-biri ilə birləşdirir.
• 9. Terminator. Elektrik siqnallarının əks olunmaması üçün, şəbəkə kabellərin açıq üclarına terminatorlar qoşulur.
• /10. Modem – kompüteri ya da lokal şəbəkəni telefon xətti ilə birləşdirmək üçün istifadə olunur. Modemlərdə elektrik siqnalları ikilik rəqəm siqnallarına çevrilir, və əksinə, ikilik rəqəm siqnalları elektrik siqnallarına çevrilir (modulyasiya və demod...
• Server. Fayl-server. Müştəri-server texnologiyası
• 8.4. Lokal şəbəkələr. Lokal şəbəkələrin topologiyası.
• Topologiyanın növləri
• Şin topologiyası (BUS)
• Halqavari topologiya (RING)
• Ulduzvari topologiya (STAR)
• Standart lokal şəbəkələr
• 8.5. Açıq sistemlərin qarşılıqlı təsir modeli (OSI)
  • D. Eyni qaydalarla və prinsiplərlə işləyən şəbəkələri birləşdirir
  • D. Eyni qaydalarla və prinsiplərlə işləyən şəbəkələri birləşdirir
  • D. Eyni qaydalarla və prinsiplərlə işləyən şəbəkələri birləşdirir
  • 9.1. Kompüter qrafikası
  • Fraktal qrafika vektor qrafikası kimi riyazi hesablamalara əsaslanır və onun baza elementini isə riyazi düsturların özləri təşkil edir. Bu düsturların köməyi ilə üçölçülü obyektlərin, suxur laylarının və s. imitasiyaları yaradılır.
  • 9.5. Üçölçülü qrafika
• 9.6. Qrafik faylların tipləri
• Yoxlama testləri:
  • X FƏSİL
  • 10.1. Arxiv proqramları. Faylların arxivləşdirilməsi
  • WinRar arxivləşdirmə proqramında yaradılmış fayların genişlənməsi .rar formasinda olur.
  • 10.3. WinZip arxivləşdirmə proqramı
  • WinZip arxivləşdirmə proqramı sadə qrafiki işçi interfeysinə malikdir. Arxivləşdirmə və arxivdən azad olma əməliyyatı menyu sətrinin müvafiq əmrlərini yerinə yetirməklə və ya alətlər paneli vasitəsilə yerinə yetirilir. Yeni arxiv yaratmaq üçün alətlər...
  • Arxivə yeni fayllar əlavə etmək və faylları arxivdən azad etmək üçün ilk növbədə Fayl (File) menyusunun Arxivi açmaq (Open archive) əmrinin yerinə yetirməklə və ya Açmaq (Open) duyməsini sıxmaqla arxiv faylını diskdən çağırmaq lazımdırP15F P. Bundan...
  • WinZip arxivləşdirmə proqramında yaradılmış fayların genişlənməsi .zip formasinda olur.
  • 10.4. Tərcümə proqramları. Promt
    • Elektron sənədlərin tərcüməsi xüsusi proqramlar-tərcümə proqramları vasitəsilə yerinə yetirilir. Bu proqramlar əsasən iki formada: konkret sözləri tərcümə edən elektron lüğətlər və mətni sinxron tərcümə edən proqramlar formasında hazırlanır. Müasir t...
  • Promt proqramı rus dilindən ingilis, alman, fransız, italyan dillərinə və əksinə xüsusi lüğət bazasından istifadə etməklə Web-səhifələri, formatlaşdırılmamış mətnləri, mübadilə buferində olan mətn fraqmentlərini tərcümə edir.
  • Proqram standart qaydada Baş menyunun Proqramlar bölməsindən Promt Family proqramlar qrupununun Promt əmrini yerinə yetirməklə yüklənir. Proqramın interfeys pəncərəsi sərlövhə, menyu, cari vəziyyət sətrlərindən, alətlər panellərindən və sənəd s...
  • Sənəd sahəsi adətən, 3 hissəyə: orijinal, tərcümə və informasiya paneli sahələrinə ayrılmış olur.
  • Orijinal və tərcümə sahələri üfüqi və ya şaquli istiqamətlərdə yerləşir. İnformasiya panelində müvafiq bölmələr üzrə istifadə olunan lüğətlərin və cari sənəddə tərcüməsi lazım olmayan sözlərin-«ehtiyat» sözlərin siyahısı əks olunur.
  • Promt proqramı vasitəsilə mətnləri tərcümə etmək üçün ilk növbədə Fayl (Файл) menyusunun Açmaq (Открыть) əmrini yerinə yetirmək və açılan pəncərədə mətn faylının ünvanını müəyyən etmək lazımdır. Növbəti pəncərədə isə mətn faylının formatını, tərcümə...
  • Əgər sənəd müxtəlif dildə yazılmışsa tərcümənin istiqamətinə uyğun olmayan sənədin abzasları qeyd olunmalı və Tərcümə menyusunun Tərcümə etməmək əmri yerinə yetirilməlidir. Bundan sonra əgər sənədi tam tərcümə etmək tələb olunarsa, tərcümə menyus...
  • Proqram mətnin qrammatik strukturunu analiz edir və sözlər arası əlaqəni qurduqdan sonra tərcüməni yerinə yetirir. Tərcümə olunan mətnin cümlələri nə qədər qısa olarsa, tərcümənin kefiyyəti bir o qədər yüksək olacaqdır. Mətnin tərcüməsi işçi sahə...
  • Proqram mövcud sənədlə yanaşı yeni mətn sənədinin yaradılmasını və onun tərcuməsini təmin edir. Bunun üçün Fayl menysunun Yeni əmrini yerinə yetirmək və açılan pəncərədə tərcümənin istiqamətini və mövzu şablonunu müəyyən etmək lazımdır. Proqram pəncə...
  • Mətn skaner vasitəsilə kağız üzərindən də daxil edilə bilər. Bunun üçün kompüterdə ilk növbədə FineReader və ya CuneyForm proqramlarından biri yüklənməlidir. Bundan sonra Servis menyusunun Xarici əlavələrin qoşulması əmrini yerinə yetirmək və açılan p...
  • Tərcümə edilmiş sənədi yaddaşda saxlamaq üçün proqramda Saxlamaq (Сохранить) əmri nəzərdə tutulmuşdur. Kursoru əmrin üzərinə gətirdikdə aşağıdakı əmrlərdən ibarət alt menyu açılır:
  • Исходный текст (Cari mətn)
  • Перовод…(Tərcümə…)
  • Блингву…(Blinqva…)
  • Незнакомые слова (Naməlum sözlər)
  • Зарезервированные слова (“Ehtiyat sözlər”)
  • 10.5. Virus və antiviruslar
  • Kompüter virusları – kiçik həcmli proqramlar olub, proq-ramlaşdırıçılar tərəfindən yaradılır və müxtəlif yollarla - disketlərlə, lokal və İnternet şəbəkəsi ilə, elektron poçtla kompüterlərə yayılaraq istifadəçi üçün müxətlif problemlər yaradır...
  • Viruslar aşağıdakı formalarda özlərini büruzə verirlər:
  • Kompüterin iş sürətini azaltmaqla,
  • Qəflətən ekranda kənar sözləri verməklə,
  • Ekranın görünüşünü qarışdırmaqla,
  • Ekrandan müxtəlif informsiyaları yox etməklə,
  • Müxtəlif səslər çıxarmaqla,
  • Kompüterin yaddaşında olan proqramları yararsız
  • vəziyyətə salmaqla,
  • Disklərdə çoxsaylı korlanmış fayllar, proqramlar,
  • yaratmaqla, və s.
  • Sputnik-viruslar. Bu tip viruslar digər proqramlara özlərini «birləşdirərək» proqramların işləməsində ciddi problemlər yaradırlar. Onlar əsasən .exe və .com genişlənməsi olan faylları yoluxdururlar.
  • Fayl virusları. Fayl virusları *.com, *.exe, *.sys genişlənməsi olan fayllara yoluxmaqla onların başlanğıc və ya son hissəsini özü idarə edir.
  • Yüklənmə virusları. Bu viruslar bərk disklərin yüklənmə sektorlarının idarə edilməsini öz üzərlərinə götürərək faylların köçürülməsinə, silinməsinə, işləməsinə maneə törətməklə diskləri sıradan çıxarır. DIR virusları. Bu viruslar yaxın zamanlarda yar...
  • Rezident viruslar. Özünü operativ yaddaşa, qeyd olunmuş ünvan üzrə MSB bloklarını korreksiya etmədən, disk buferinə, DOS verilənlər oblastına (ünvan 0060:????); vektorlar cədvəlinə, videoyaddaşa yazılır; DOS kəsilmələrində istifadə edir (İNT 2lhf.31 ...
  • Polimorf viruslar. Bu viruslar açılan bütün fayllara yoluxaraq virus axtarışını çətinləşdirərək, müdafiə olmadıqda virus əleyhinə olan proqramları da yoluxdururlar.
  • Makroviruslar. Makroviruslar Officce proqramlarının şablonlarını yoluxdurur. Sənədlər şablon əsasında yaradıldığından avtomatik olaraq onlar virusa yoluxmuş olurlar. Viruslar yoluxmuş sənəd açılarkən makroəmrlər (yüksək səviyyəli proqramlar) şəklind...
  • Stels viruslar- çox gizli hərəkət edirlər və özlərini biruzə vermirlər. İnformasiya «sifarişçiləri» informasiyanı qəbul edərkən yoluxmuş fayllar özlərini «sakit» aparmaqla yeni kompüterlərin Əməliyyatlar sisteminə daxil olur və onları yoluxdururlar.
• 11. Hansı simvol Pascal dilinin əlifbasına aid deyil?
• A) B) C) D) E)
• 12. Proqramın sərlövhəsində hansı operator yazılır?
• A) REM B) Program C) Begin D) Const E) Read
• 13. Çoxluq tip hansıdır?
• A) Array B) File C) Set D) Record E)Comp
• 14. Frac (5.825) nəyə bərabərdir?
• A) 6.825 B) 6 C) 5.825 D) 5 E) 0.825
• 15. əməliyyatı nəyə bərabərdir?
• A) 01010 B) 00001 C) 10000 D) 01110 E) 10010
• 16. read ( , );
• if < then :=sqrt ( )
• else :=sqr ( );
• write ( ); proqramında =36, =4 daxil edilərsə, hansı cavab çap ediləcəkdir?
• A) 1296 B) 16 C) 6 D) 2 E) 36
• 17. read ( , ); := mod ;
• d:= div ;
• if > then := +
• else := - ;
• write ( ); proqramında =9, =16 daxil edilərsə, hansı cavab çap ediləcəkdir?
• A) 8 B) 6 C) 9 D) 0 E) 16
• 18. S1:=0;
• for :=3 to 5 do
• if Odd ( ) then S1:=S1+sqr ( )
• else S2:=sqrt ( );
• proqramında S2 hansı qiyməti alacaqdır?
• A) 5 B) 3 C) 2 D) 12 E) 0
• 19 read ( ); S:=0;
• while <5 do begin
• S:=S+5; := +1; end;
• Write (S); proqramında =1 olarsa, hansı qiymət çap ediləcəkdir?
• A) 5 B) 25 C) 2 D) 20 E) 0
• 20. :=1; :=10;
• Repeat
• := +1;
• := +10;
• write ( );
• Until =5;
• proqramında hansı qiymətlər çap olunacaqdır?
• A) 20 30 40 B) 2 3 4 C) 10 20 30 40 50 D) 20 30 40 50 E)50
• 21. Hansı simvol Pascal dilinin əlifbasına aid deyil?
• A) { B) ! C) # D) $ E) probel
• 22. Bunlardan hası təsviredici hissədə yazılır?
• A) Begin və End. B) Read; C) PROGRAM; D) Uses; E) Begin
• 23. Yazı tip hansıdır?
• A) Array B) Set C) File D) Record E) Comp
• 24. Frac (9.999) nəyə bərabərdir?
• A) 0.999 B) 9 C) 9.999 D) 10 E) 10.999
• 25. əməliyyatı nəyə bərabərdir?
• A) 11111 B) 11101 C) 00010 D) 10010 E) 00001
• 26. read ( , );
• if < then :=sqrt ( )
• else :=sqr ( );
• write ( );
• proqramında =25, =16 daxil edilərsə, hansı cavab çap ediləcəkdir?
• A) 625 B) 256 C) 5 D) 4 E) 1256
• 27. read ( , , );
• if ( < ) and ( < ) then
• y:= ( else := ( ;
• write ( ); proqramında =4, =2, =6 daxil edilərsə, hansı cavab çap ediləcəkdir?
• A) 8 B) 24 C) 6 D) 12 E) 4
• 28. S1:=0; S2:=0;
• for :=5 downto 3 do
• if Odd ( ) then S1:=S1+sqr ( )
• else S2:=S2+sqrt ( );
• proqramında S2 hansı qiyməti alacaqdır?
• A) 2 B)3 C)5 D)12 E)0
• 29. read ( ); S:=0;
• while <5 do begin
• S:=S+5; := +1;
• end; write (S);
• proqramında =3 olarsa, hansı qiymət çap ediləcəkdir?
• A)20 B)15 C) 10 D)25 E)5
• 30. :=1;
• :=10;
• Repeat
• := +1;
• := +10;
• Until =5;
• Write ( );
• proqramında hansı qiymət çap olunacaqdır?
• A)10 B)20 C)30 D)40 E)50
• 31. Hansı simvol Pascal dilinin əlifbasına aid deyil?
• A)} B)[ C) ? D)# E)@
• 32. Bunlardan hansı təsviredici hissədə yazılır?
• A)Label B)Read C)Begin və End D)program E)Begin
• 33. tipinin dəyişmə diapozonu hansıdır?
• A)0 – 255 B)0 – 65535 C) - 128 – 127 D)32768 – 32767 E)0 – 127
• 34. Frac (0.806) nəyə bərabərdir?
• B) 1.806 B) 0.806 C)0.806 D)1 E)0
• 35. əməliyyatı nəyə bərabərdir?
• A) 11101 B)01110 C)01010 D)01011 E)10010
• 36. read ( , );
• if > then :=sqrt ( )
• else :=sqr ( );
• write ( );
• proqramında =49, =9 daxil edilərsə, hansı cavab çap ediləcəkdir?
• A)3 B) 2201 C)49 D)81 E) 7
• 37. read ( , , );
• if ( < ) and ( < ) then
• := ( else := ( ;
• write ( );
• proqramında =2, =4, =6 daxil edilərsə, hansı cavab çap ediləcəkdir?
• A)2 B) 8 C)4 D)12 E)24
• 38. S1:=0; S2:=0;
• for :=3 to 5 do
• if Odd ( ) then S1:=S1+sqr( )
• else S2:=S2+sqrt ( );
• proqramında S1 hansı qiyməti alacaqdır?
• A)50 B)12 C)5 D)3 E) 34
• 39. :=1;
• while <5 do := +1;
• proqramında hansı qiymətləri alacaqdır?
• A)1 B)5 C)0 D) 1, 2, 3, 4, 5 E)2
• 40. :=0;
• Repeat
• := +2;
• write ( );
• Until =10;
• proqramında hansı qiymətlər çap olunacaqdır?
• A) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B) 2 4 6 8 10 C) 10 D) 0 E)e) 2
• 41. Hansı simvol Pascal dilinin əlifbasına aid deyil?
• A)> B)] C)} D) << E)^
• 42. Bunlardan hansı təsviredici hissədə yazılır?
• A)Read B)program C)Begin və End. D) Const E)Begin
• 43. tipinin dəyişmə diapozonu hansıdır?
• A)0 – 255 B)0 – 65535 C)128 – 127 D) - 32768 – 32767 E)0 – 32767
• 44. Frac (99.999) nəyə bərabərdir?
• A)0.999 B)99 C)99.999 D)100 E)100.999
• 45. əməliyyatı nəyə bərabərdir?
• A)11101 B) 11001 C)11011 D)00010 E)01110
• 46. read ( , );
• if > then :=sqrt( )
• else :=sqr ( );
• write ( );
• proqramında =9, =49 daxil edilərsə, hansı cavab çap ediləcəkdir?
• A)81 B)3 C)7 D)49 E) 2401
• 47. read ( , , );
• if < + then := ( ;
• := ( ; write ( );
• proqramında =2, =4, =6 olarsa, hansı cavab çap olunacaq?
• A)4 B)12 C) 24 D)2 E)6
• 48. S1:=0; S2:=0;
• for :=3 to 5 do
• if Odd ( ) then S1:=S1+sqr( )
• else S2:=S2+sqrt( );
• proqramında S2 hansı qiyməti alacaqdır?
• A)0 B) 2 C)12 D)3 E)5
• 49. read ( ); S:=0;
• while <5 do begin
• S:=S+5; := +1;
• Write (S); end; proqramında =1 olarsa, hansı qiymətlər çap ediləcəkdir?
• A)1, 2, 3, 4 B) 1, 2, 3, 4, 5 C) 5, 10, 15, 20 D)5, 10, 15, 20, 25 E)20
• 50. :=3; :=3;
• Repeat
• := ( ;
• write ( );
• := +1;
• Until i=7;
• proqramında hansı qiymətlər çap olunacaqdır?
• A)9 12 15 18 B) 3 4 5 6 C) 9 36 180 1080 D) 21 E) 9
  • Ədəbiyyat
  • M.S.Xəlilov İnformatika. Bakı 2013
  • M.S.Xəlilov, A.İ.Qurbanov İnformatika. Bakı 2007
  • M.S.Xəlilov Hüquqi informatikanın əsasları. Bakı 2007
  • A.Qurbanov və başq. İnformatika Bakı 2010
  • Ə.Əliyev və başq. İnformatikanın əsasları. Bakı 2007
  • A.Y.Əliyev İnformatika və proqramlaşdırma., Bakı 2008
  • Ə.Pələngov., Proqramlaşdırma dilləri. Bakı 2011
  • N.Ə.Quliyev, Z.Ə.Şamilov İnformatika Bakı 3013
  • İnformatika-TQDK. Bakı. 2013
  • İ.Ə.Qurbanov, A.İ.Qurbanov,R.A.Abdullayeva
  • İnformatika.Bakı .20011
  • А.П. Алексеев Информатика M.2001
  • В.М.Глушков Основы безбумажной информатики M.,1998
  • Джой Крейнак. İnternet – M.2000.
  • В.Г.Абрамов и др. Введение в язык паскаль. М. 1988.