iqtisadi fəaliyyətinə və davranışlarına fəal təsir göstərir.
§4. İqtisadi nəzəriyyə - iqtisad elmləri sistemində
XVIII əsrdən başlamış iqtisad elmi bütün iqtisadi bilikləri əhatə edən vahid bir
elm sahəsi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bu elmin tədrisinə XIX əsrin əvvəllərindən,
xüsusilə onun ikinci yarısından başlanmışdır.
XIX əsrin ikinci yarısından başlayan və XX əsrdə davam edən iqtisadi, texniki
və mədəni yüksəliş iqtisad elminin təsnifatına, ayrı-ayrı elm sahələrinə bölgüsünə
səbəb olmuşdur. Bu dövrdə iqtisadiyyatda əmək bölgüsünün, ixtisaslaşmanın
genişlənməsi baş vermiş, iqtisadiyyat daha mürəkkəb xarakter almışdır. Hazırda in-
kişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatında yüz minlərlə istehsal,
xidmət, sosial sahələr fəaliyyət göstərirlər. Bütün bu iqtisadi-sosial qurumlar
arasında cərəyan edən mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələr, onların
hər birinə xas olan
xüsusi cəhətlər bir çox elm sahələri tərəfindən öyrənilir. İqtisad elmlərində baş ve-
rən təsnifat, bölgü bu tələbatdan irəli gəlmişdir. Bu səbəbdən indi iqtisadiyyatın
müxtəlif sahələrini, hissələrini, onların ümumi funksional münasibətlərini öyrənən
çoxsaylı iqtisad elmləri fəaliyyət göstərməkdədir. Bunların içərisində sənayeni,
kənd təsərrüfatını, tikintini, xidmət və sosial fəaliyyət dairələrini öyrənən elmləri
göstərmək olar. İqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrini,
hissələrini öyrənən konkret
elmlərlə yanaşı onun ümumfunksional fəaliyyətini, kəmiyyət və keyfiyyət tərəflə-
rini, idarə edilməsinin vasitələrini öyrənən elmlər də mövcuddur. Bu elmlərdən
əməyin iqtisadiyyatı və təşkili, iqtisadiyyatın tənzimlənməsi, idarəetmə, maliyyə,
kredit, statistika, marketinq, iqtisadi kibernetika kimi elmlər geniş fəaliyyət göstər-
məkdədir. Bütün bu iqtisad elmlərinin hər birinin predmeti və konkret funksiyaları
mövcuddur. Buna baxmayaraq onların hamısı bir
sistem şəklində, bir-biri ilə
qarşılıqlı münasibətdə inkişaf edir və təkmilləşirlər.
İqtisad elmləri sisteminə daxil olan bütün elm sahələrinin tədqiqat obyekti
iqtisadiyyatdır. Vahid iqtisad elmindən ayrılan və xüsusiləşən bu elm sahələri
iqtisadiyyatı, onun ayrı-ayrı tərəflərini, kəmiyyət və keyfiyyət cəhətlərini daha
konkret, nəzəri və əməli cəhətdən öyrənmək imkanlarına malikdir.
İqtisad elmləri sistemində iqtisadi nəzəriyyə ilə digər iqtisad elmləri arasında
fərqlər və vəhdətlik mövcuddur. Burada iqtisadi nəzəriyyə iqtisad elmləri
sistemində ən çox nəzəri-metodoloji funksiyalarla çıxış edir. Bu baxımdan iqtisad
elmlərini iki yerə - nəzəri və tətbiqi elmlərə bölmək daha düzgün olardı. Bu bölgü
ilə bağlı məşhur Amerika iqtisadçıları K.Makkonnell və S.Bryu «Ekonomiks»
dərsliyində yazırlar ki, iqtisadi nəzəriyyə özünün bütün praktiki fəaliyyətinə
baxmayaraq dar ixtisaslı bir
predmet deyil, akademik predmetdir. Bu elmin prob-
lemləri adətən fərdi iqtisadi fəaliyyətlər baxımından deyil, ictimai baxımdan
öyrənilməlidir. Elmin predmeti isə əmtəələrin və xidmətlərin istehsalı, mübadiləsi
və istehlakı proseslərinə bütövlükdə cəmiyyət mövqeyindən yanaşmaqdan
ibarətdir.
Məşhur Amerika iqtisadçısı prof. P.Samuelson iqtisad elmini sosial elmlərin
kraliçası adlandırır. Burada müəyyən qədər şişirtmə olsa da hər halda iqtisadi həyat
və onu öyrənən elm çox böyük qüvvəyə malikdir.
8
İqtisad elmi XVIII əsrdən başlayaraq bu günümüzə qədər böyük bir inkişaf yolu
keçmişdir. Müasir iqtisadi nəzəriyyələr sistemini əhatəli
öyrənmək üçün bu elmin
yaranması və inkişafı tarixinə bələd olmaq gərəkdir.
İqtisadi fikir tarixi iqtisadiyyatın tarixi qədər qədimdir. Başqa sözlə, iqtisadiyyat
iqtisadi fikrin və nəzəriyyələrin öyrəndiyi obyektdir.
Əsil iqtisadi fikir və biliklər isə icma quruluşunun dağıldığı, ictimai əmək böl-
güsünün, dövlətin və siniflərin yarandığı dövrdə meydana çıxmağa başlamışdır.
Ümumiyyətlə, elm, biliklər cəmiyyətin daha yetkin mərhələsində, xüsusilə klassik
quldarlıq dövründə yaranmışdır.
İqtisadi fikir və biliklərin meydana çıxması üçün daha yetkin iqtisadiyyatın
olması zəruri idi. Belə bir iqtisadi, mədəni şərait qədim Misirdə, Babilistanda,
Çində,
Hindistanda, İranda mövcud olmuşdur. Hələ eramızdan 4-5 min il əvvəl
qədim böyük dövlətlər və mədəniyyətlər Şərq ölkələrində - qədim şumerlərdə
(indiki İraq ərazisində), Misirdə, Türküstanda və s. ölkələrdə meydana gəlmiş və
nisbətən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Bu ölkələrdə istehsalın ən qədim və
əsas sahələri olan əkinçilik, heyvandarlıq, suvarma sistemi, sənətkarlıq, ticarət,
şəhər mədəniyyəti daha yüksək səviyyəyə qalxmışdır. F.Engels göstərir ki, Asiya-
nın ən qabaqcıl tayfalarında: arilərdə, semitlərdə, turanlılarda başlıca əmək
sahəsi
olan əkinçilik, heyvandarlıq, suvarma sistemi xeyli inkişaf etmiş, ilk ictimai əmək
bölgüsü də bu ölkələrdə baş vermişdir. O, «Kapital»ın III cildinə əlavədə yazır:
«Əmtəə mübadiləsi hələ heç bir yazılı tarixin mövcud olmadığı zamanlarda Mi-
sirdə bizim tarixdən azı üç və ya beş min il qabaq, Babilistanda isə dörd-altı min il
qabaq başlanır».
Tarixi mənbələr göstərir ki, Qədim Şərqdə əmək bölgüsünün və bunun əsasında
əmtəə mübadiləsinin erkən inkişafı pulun da bu ölkələrdə yaranmasına səbəb
olmuşdur. Belə ki, Şərq ölkələrinin əksəriyyətində qaramal, qoyun və bu kimi
məhsullar mübadilədə vasitəçi rolunda çıxış etmişlər.
Klassik quldarlıq sisteminə əsaslanan qədim yunanlar təbiəti, cəmiyyəti və
insanı öyrənən elmlərin əsasını qoymuşlar. Qədim yunan mütəfəkkirləri elmin
başqa
sahələrində olduğu kimi, iqtisadiyyatın öyrənilməsi və araşdırılması sahəsin-
də də yüksək qabiliyyət nümayiş etdirə bilmişlər. Ksenofontun (e.ə.430-355), Pla-
tonun (e.ə.427-347), Aristotelin (e.ə. 348-322) əsərlərində quldarlıq quruluşunun
iqtisadi münasibətləri nəzəri baxımdan araşdırılmış və əməli tövsiyələr verilmişdir.
İlk dəfə «İqtisadiyyat» - «Oykonomiya» anlayışını elmə gətirən də onlar olmuşlar.
Bununla da təsərrüfat və onun idarəedilmə qayda-qanunlarını ifadə edən iqtisadiy-
yat anlayışı elm tarixinə daxil olmuşdur. Əslində «Oykonomiya» sözü Ksenofon-
tun bir əsərinin adından alınmışdır. O, bu başlıq altında qul əməyinə əsaslanan ev
təsərrüfatı və onun ağıllı idarə edilməsindən danışır. Ksenofont əmək bölgüsü, pe-
şələr üzrə ixtisaslaşmaq və bunların insanın iş qabiliyyətinə təsiri haqqında
qiymətli fikirlər yürüdür. Onun əsərlərində sərvət və ondan istifadə qaydaları,
əkinçilik və onun üstünlükləri haqqında fikirlər də əks olunmuşdur. Filosofun fik-
rinə görə əkinçilik bütün sənətlərin anası və qida mənbəyidir. Buna görə də o,
əkinçilik, bağçılıq, üzümçülüklə məşğul olmağı, ən ağıllı sənət hesab edir və bu
sahələrdə işləyənlərin əməyinə yüksək qiymət verir.
Antik dünyanın ən görkəmli zəkalarından biri olan Aristotel ilk iqtisadçı
10