16
müsəlmanların vəziyyəti, çarizmin ayrı-seçkilik siyasətini
pisləyən publisistik məqalələrlə çıxış etmişdir.
Ə.Topçubaşov jurnalistliyə başladığı dövrdən Bakının
siyasi və ictimai mübarizə səhnəsinə daxil olmuş, ömrünün
sonuna kimi bu mübarizənin ön sıralarında getmiş və onun
başçılarından birinə çevrilmişdir.
1905-1907-ci illər rus inqilabı dövründə Azərbaycanın bir
çox ziyalısı, o cümlədən Ə.Topçubaşov xalqın azadlıq
mübarizəsinə qoşulmuşdur. O bu dövrdə çar hökumətinə
zəhmətkeşlərin mənafeyini müdafiə edən bir sıra petisiyalar
yazmış, iclas, yığıncaq, mitinqlərdə çıxış etmiş, Bakı Dumasının
üzvü, sonralar sədri olmuş, Rusiyada yaşayan müsəlmanların
vahid təşkilatının – «İttifaqi müslümün» yaradılması və
fəaliyyətində iştirak etmiş, onun proqram sənədlərini tərtib
etmiş, Nijni-Novqorodda, Sankt-Peterburqda keçirilmiş I- IV
qurultaylar demək olar ki, onun sədrliyi ilə keçmiş, “İttifaqi
müslümün”qurultaylar tərəfindən seçilmiş MK-nın daimi
bürosunun üzvü olmuşdur.
1905-ci ilin sentyabrında çarizm Bakı proletariatını
inqilabi mübarizədən çəkindirmək məqsədilə neft sənayeçiləri
ilə fəhlə nümayəndələrinin müşavirəsini keçirməyə icazə verdi.
Müşavirəyə nümayəndələr göndərmək üçün seçkilər keçirildi.
Müşavirəyə seçilən nümayəndələr arasında Ə.Topçubaşov da
olmuşdur. Müşavirə sentyabrın 30-da Sankt-Peterburqda açılmış
və Ə.Topçubaşov müşavirədə Bakı fəhlələrinin acınacaqlı
vəziyyəti haqqında məlumat verərək onların mənafeyini müdafiə
etmişdir.
Rusiyada zəhmətkeşlərin inqilabi mübarizəsinin getdikcə
qüvvətləndiyindən qorxan çarizm 1905-ci ilin dekabrında
Dövlət Dumasına seçkilər haqqında qanun verdi. 1906-cı ilin
mart-aprel aylarında Bakı və Yelizavetpol (indiki Gəncə)
quberniyalarında ilk dəfə olaraq Dövlət Dumasına seçkilər
keçirildi. Azərbaycandan Birinci Dövlət Dumasına
17
Z.Ziyadxanov, M.Əliyev, Ə.Xasməmədov və b. yanaşı
Ə.Topçubaşov da seçilmişdir.
1906-cı il aprelin 27-dən iyulun 8-nə qədər Sankt-
Peterburqda Birinci Dövlət Duması fəaliyyət göstərmişdir.
Ə.Topçubaşov Dumada müzakirə edilən bir sıra məsələlərin
müzakirəsində iştirak etmiş, hökumətin aqrar və köçürmə
siyasətini pisləmiş, Rusiyadakı azsaylı xalqlara, əsasən
müsəlmanlara muxtariyyət verilməsi tələbinin tərəfdarı
olmuşdur. Dövlət Dumasında Rusiyanın müsəlman əyalətlərinin
deputatları bilavasitə Ə.Topçubaşovun başçılığı ilə Müsəlman
fraksiyası yaratmışlar.
Çar hökuməti onun fəaliyyətini tənqid edən inqilabi
mövqeli Dumanı 72 gündən sonra qovdu. 200-ə yaxın deputat
Dumanın qovulmasına etiraz edərək 1906-cı il iyulun 9-10-da
Vıborqda iclas keçirdilər və «Vıborq müraciətnaməsi»ni qəbul
etdilər. Bu müraciətnaməni imzalayanlardan biri də Ə.Topçuba-
şov olmuşdur.
Ə.Topçubaşovun siyasi və ictimai fəaliyyəti 1917-ci illər
Fevral inqilabından və Oktyabr çevrilişindən sonra daha da
genişlənmiş və o, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi uğrunda
mübarizəyə var qüvvəsi ilə qoşulmuşdur.
1917-ci il martın 5-də Bakıda İctimai təşkilatların Şurası
və onun İcraiyyə Komitəsi yaradıldı. M.Hacınski, İ.Frolov,
İ.Heydərov və b. ilə yanaşı Ə.Topçubaşov da Komitənin
tərkibinə daxil oldu. İyul ayında isə Komitənin 33 nəfərdən
ibarət yeni heyət təşkil olundu. Ə.Topçubaşov yeni Komitənin
sədri seçilmişdir.
1917-ci il martın 29-da Bakıda Müsəlman Milli Şurasının
Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsi təşkil edildi. Onun tərkibinə
M.Rəsulzadə, M.Hacınski, Ə.Topçubaşov və b. seçildi.
Bu təşkilatın rəhbərlərinin gərgin əməyi və fəaliyyəti
nəticəsində 1917-ci il aprelin 15-20-də Bakıda Ümumqafqaz
müsəlmanlarının qurultayı çağırıldı. Qurultay Ə.Topçubaşovun
sədrliyi altında keçdi. O, sədr kimi ilk çıxışında çar hökumətinin
18
xalqlara qarşı apardığı zidd siyasəti pisləyərək dedi ki, köhnə rus
hökumətinin Rusiyada yaşayan qeyri-rus xalqlara münasibətdə
yeritdiyi siyasət parçalamaq siyasəti olmuşdur, bu vaxtilə
ermənilər və müsəlmanlar arasında özünü göstərmişdir.
1917-ci il avqustun 12-15-də Moskvada Dövlət müşavirəsi
çağırıldı. Müvəqqəti hökumətin çağırdığı bu müşavirəyə
Rusiyanın müxtəlif yerlərindən gəlmiş 34 müsəlman nümayəndə
arasında Azərbaycan nümayəndəsi - Ə.Topçubaşov da var idi.
Avqustun 13-də Moskva müşavirəsinin müsəlman
nümayəndələrinin iclası keçirildi. Burada müşavirədə çıxış
edəcək nümayəndənin məruzəsini hazırlayacaq komissiya təşkil
edildi. Komissiya məruzəni hazırlamağı və nitq söyləməyi
Ə.Topçubaşova tapşırdı. Ə.Topçubaşov müşavirədəki nitqində
qeyd etdi ki, Rusiyada yaşayan müsəlmanlar çarizmin
devrilməsini alqışlayır, hər yerdə demokratik əsaslarla
yaranmağa başlamış ictimai və siyasi təşkilatları, inqilabi
nailiyyətləri - azadlıq, bərabərlik və qardaşlığı qoruyur və
möhkəmləndirirlər.
1917-ci il sentyabrın 5-6-da və 12-də Bakı Müsəlman
İctimai Təşkilatları Komitəsinin növbəti iclası çağırıldı. İclasda
Komitənin sədri Ə.Topçubaşov, sədrin müavinləri M.Rəsulzadə
və F.Xoyski seçildi. Oktyabr-noyabr aylarında isə
Ə.Topçubaşov ümumi seçki hüququ əsasında Bakı Şəhər
Dumasına keçirilmiş seçkilərdə iştirak etmiş və Dumaya üzv
seçilmişdir.
Ə.Topçubaşov 1918-ci il 30 mart-1apreldə Bakıda
bolşevik və daşnakların sovet hakimiyyətini müdafiə bayrağı
altında azərbaycanlılara qarşı törətdiyi kütləvi qırğın zamanı
onun tezliklə yatırılmasına çalışanlardan, aprelin 1-də A.Capa-
ridzenin başçılıq etdiyi «sülh konfransı»nın iştirakçılarından və
İnqilabi Müdafiə Komitəsinin tələblərini qəbul edənlərdən biri
olmuşdur.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını böyük
sevinclə qarşılayan Ə.Topçubaşov F.Xoyskinin 1918-ci ilin
Dostları ilə paylaş: |