N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

385 
 
 
 
Avtotrof  orqanizmlərdə  üzvi  maddələr  fotosintez  nəticə-
sində  qeyri-üzvi  maddələrdən  sintez  olunur.  Bu  prosesdə  əsasən 
karbohidratlar  sintez  olunur.  Həmçinin  piroüzüm  turşusu  əmələ 
gəlir  ki,  bu  maddədən  də  aminturşular,  asetil-Ko  A  və  başqa 
maddələr sintez olunur. Əmələ gəlmiş maddələr zülalların, nukle-
in  turşularının  və  lipidlərin  biosintezi  üçün  ilkin  material  rolunu 
oynayır.  
Deməli,  üzvi  maddələrin  bir-birinə  əlaqəli  keçidləri  canlı 
orqanizmin mövcudluğunu təmin edir.  
Canlı orqanizmdə zülalların, karbohidratların, nuklein tur-
şularının  və  lipidlərin  mübadiləsinin  bir-biri  ilə  əlaqəsi  aralıq 
məhsulların: metabolitlərin hesabına yaranır. Bu məhsullar karbo-
hidratların  zülallara,  nuklein  turşularına,  zülalların  nuklein  turşu-
larına,  lipidlərə  və  karbohidratlara,  lipidlərin  zülallara,  nuklein 
turşularına  və  karbohidratlara  çevrilməsinə  şərait  yaradır.  Aralıq 
məhsullardan əsas rol oynayanlar sirkə turşusu, qismən nukleotid-
lər, ketoturşular və s. birləşmələrdir. Bu sxem qısa şəkildə belədir.  
                                                                  Qlükoza 
 
                                                        Fruktoza-1,6-difosfat 
 
                            NAD
+
   NADN 
 
              1-Fosfo-               Dioksiaseton-                  3-Fosfoqliserin- 
              qliserin                       fosfat                                aldehidi 
 
Yağ                                                                                    Piruvat 
 
                 Yağ                                                                Asetil-KoA 
               turşusu 
 
                                                                                        Krebs tsikli                         

---

386 
 
 
 
Bu  məhsulların  sonrakı  parçalanmasından  CO
2
  və  H
2
O 
əmələ  gəlir,  enerji  ayrılır.  Bu  enerji  vasitəsilə  başqa  proseslərdə 
əlaqə  yaranır.  Belə  ki,  karbohidratların  okidləşməsi  nəticəsində 
ATF-də  toplanan  enerjidən  yağlarda  və  zülalların  biosintezində, 
yağların oksidləşməsindən alınan enerjidən isə karbohidratların və 
zülalların biosintezində, zülalların parçalanmasından ayrılan ener-
jidən də lipidlərin və karbohidratların mübadiləsində istifadə olu-
nur.  Deməli,  maddələr  mübadiləsində  əlaqə  enerji  mübadiləsində 
yaranır.  Müxtəlif  maddələrin  mübadiləsi  zamanı  qarşılıqlı  əlaqə-
nin  yaranmasında  və  onların  vəhdətində  mühüm rolu  Krebs  sikli 
oynayır.  
Mübadilə  prosesində  bu  əlaqə  hüceyrənin  ayrı-ayrı  hissə-
lərində də (mitoxondriyalar, ribosomlar, nüvə və s.) rabitə yaradır. 
Belə  ki,  mitoxondriyalarda  əmələ  gələn  enerji  ATF-lə  nüvəyə 
aparılaraq  zülalların  və  nuklein  turşularının  sintezi  üçün  istifadə 
olunur.  Nüvədə  sintez  olunan  RNT  ribosomlara  aparılaraq  zülal-
ların  sintezində  iştirak  edir.  Belə  misalları  çox  göstərmək  olar. 
Bunları  ümumiləşdirərərk  göstərmək  olar  ki,  mübadilə  proseslə-
rində  əlaqə  nəinki  metabolitlərin  vasitəsilə,  eyni  zamanda  hücey-
rənin orqanelaları ilə də yaranmaqla həyatın bəsit forması olan 

---

387 
 
hüceyrədə vəhdət təşkil edir.  
13.4.1.  Nuklein  turşularının  və  zülalların  mübadiləsi 
arasında  əlaqə.  Nuklein  turşularının  biosintezi  aminturşu  və 
zülalların mübadiləsindən asılıdır. Bu əlaqə onunla izah olunur ki, 
nukleoziddifosfatların,  nukleozidtrifosfatların,  həmçinin  nuklein 
turşularının əmələ gəlməsi zülal-ferment (DNT və RNT polimera-
zalar, həmçinin  purin və  pirimidin  əsaslarının biosintezini kataliz 
edən  fermentlər)  ansamblının  hüceyrədə  miqdarından  və  onların 
katalitik təsirindən asılıdır.   
Bundan  başqa  bəzi  aminturşular  (asparagin-primidin 
nukleotidlərinin,  qlisin,  qlutamin  turşusu  isə  purin  nukleotidləri-
nin)  purin  və  pirimidin  həlqəsini  yığılmasında  vasitəçi  (aparıcı) 
rol oynayırlar.  
13.4.2. Nuklein turşularının və karbohidratların müba-
diləsi  arasında  əlaqə.  Bu  əlaqə  bir  çox  hallarda  özünü  göstərir. 
Karbohidratların  apotomik  parçalanmasından  alınan  riboloza-5-
fosfat  molekulu  purin  və  pirimidin  əsaslarının  biosintezi  üçün 
əvəzedilməz birləşmədir. Karbohidratların parçalanma məhsulları 
eləcədə onları kataliz edən fermentlər (elektron köçürməni kataliz 
eən)  ATF-in  NT-sintezində  mühüm  rol  oynayırlar.  Tənəffüs 
prosesinin  nizamlanması,  intensivləşməsi  NT-in  biosintezindən 
asılıdır. 
Həmçinin  NT-in  parçalanma  məhsulları,  daha  doğrusu 
purin  və  pirimidin  əsaslarının  hidroliz  məhsulları  olan  riboza 
molekulu  riboza-5-fosfata  çevrilir.  Bu  maddədən  də  apotomik 
parçalanmada  qlükoza-6-fosfat  əmələ  gəlir  ki,  bu  maddə  də  kar-
bohidratların sintezində mərkəzi (əsas) metabolit rolunu oynayır.   
Karbohidratların  biosintezi  bir  çox  hallarda  əhəmiyyətli 
dərəcədə  NT-in  mübadiləsindən  asılıdır.  Belə  ki,  uridintrifosfat 
turşusu  uridindifosfatqlükozanın  biosintezində  istifadə  olunur. 

---

388 
 
Axırıncı isə oliqo və polisaxaridlərin biosintezində vacib maddə-
lərdəndir.  
13.4.3.  Nuklein  turşularının  və  lipidlərin  (triqliseridlə-
rin)  mübadiləsi  arasında  əlaqə.  Lipidlər  ilə  NT-ı  arasında 
birbaşa  substrat  əlaqəsi  yoxdur. Ancaq lipidlərin (triqliseridlərin) 
hidroliz  məhsulları  olan  ali  yağ  turşularının  β-oksidləşməsindən 
alınan  enerji  nukleoziddi-fosfatların  və  nukleozidtrifosfatların 
sintezi üçün əsas enerji mənbələrindən biridir.  
13.4.4.  Karbohidratların  və  zülalların  mübadiləsi  ara-
sında əlaqə. Karbohidratların dixotomik parçalanmasından əmələ 
gələn piroüzüm turşusu zülalların biosintezində mühüm rol oyna-
yır. Piroüzüm turşusu aminləşmə yolu ilə alaninə çevrilir. Həmçi-
nin  piroüzüm  turşusunun  karboksilləşməsindən  quzuqulağı  sirkə 
turşusu  alınır  ki,  bu  maddədən  asparagin  turşusu  əmələ  gəlir. 
Piroüzüm turşusunun Krebs siklinə qoşulması α-ketoqlutar turşu-
sunun sintezi baş verir. Axırıncının aminləşməsindən isə qlutamin 
turşusu sintez olunur. Piroüzüm turşusunun başqa yollarla çevril-
mələrindən  valin  və  leysin  əmələ  gəlir,  quzuqulağı  sirkə  turşu-
sundan treonin, izoleysin və lizin, α-ketoqlutar turşusundan prolin, 
arginin  əmələ  gəlir.  Karbohidratların  apotomik  parçalanma  məh-
sullarından fenilalanin, tirozin, histidin alınır.  
Demək  olar  ki,  karbohidratların  parçalanmasının  aralıq 
məhsullarından alınan aralıq maddələrdən bir çox zülal aminturşu-
ları alınır ki, onlardan da zülallar sintez olunur.   
Bu  əlaqənin  digər  forması  karbohidratların  parçalanma-
sından  alınan  ATF  molekullarının  zülalların  biosintezində  enerji 
cəhətdən əsas rol oynamasındadır.  
13.4.5.  Zülalların  və  lipidlərin  mübadiləsi  arasında 
əlaqə.  Lipidlərin parçalanmasından alınan maddələrin də bəziləri 
aminturşuların  biosintezi  üçün  əsas  mənbədir.  Lipidlərin  hidro-

---