N. Ş. Hüseynov

 
                          
n
n
2
2
2
2
2
2
H
n
H
y
H
  
,
n
kH
n
H
k
x
H














, 
 
 burada, 
     k - H izohipsinin əyriliyidir.  
            Meteoroloji sahələrinrin xarakteristikalarının   
                     hasablanmasının əsas məsələləri 
 
     Hava  xəritələri  fəzanın  müəyyən  nöqtələrinə  aid  edilmiş 
atmosfer vəziyyətinin bir sira kəmiyyət  xarakteristikalarını (təzyiq, 
temperatur,  küləyin  sürəti  və  s.)  əks  etdirir.  İlkin  halda  bu 
xarakteristikalar diaqnoz və əsasən də hava proqnozu üçün kifayət 
etmir.  Odur  ki,  hava  xəritələrində  olan  məlumatlardan  istifadə 
etmək  yolu  ilə  əlavə  kəmiyyət  xarakteristikalarının  hesablanması 
məsələsi qarşıya çıxır.   
     Birinci qrup məsələlər meteoroloji (yaxud aeoroloji) stansiyalar 
arasında  yerləşən  aralıq  nöqtələrdəki  və  həmçinin  meteoroloji 
məlumatın  toplandığı  rayon  xaricindəki  hava  xarakteristikalarının 
qiymətinin tapılması ilə əlaqədardır. 
    Bu  və  ya  başqa  məntəqədə,  yaxud  rayonda  müşahidə  vaxtları 
arasında  hava  xarakteristikalarını  təyin  edərkən,  hava  şəraitinin  
proqnozunu tərtib edən  zaman da analoji məsələlər meydana çıxır. 
Bu  cür  məsələlər 
interpolyasiya
  və 
ekstrapolyasiya
  yolu  ilə  həll 
edilir. 
     İkinci  qrup  məsələlər  meteoroloji  kəmiyyətlərin  törəmələrinin  
hesablanması  ilə  əlaqədardır  və  qiyməti  fəzanın  istənilən 
nöqtəsində bu nöqtə zaman koordinatlarının funksiyası hesab edilir. 
Bununla  belə,  hava  proqnozu  və  diaqnozu  üçün  vacib  əhəmiyyət 
kəsb 
edən 
meteoroloji 
kəmiyyət 
sahələrinin 
yardımçı 
xarakteristikaları da hesablana bilər. 
    Əhəmiyyətlidir  ki,  meteoroloji  kəmiyyətlərlə  onların  fəzada  və 
zaman  ərzindəki  dəyişmələri  arasında  qarşılıqlı  əlaqə  vardır.  Bu 
əlaqə  bəzi  hallarda  tənlik  şəklində  ifadə  oluna  bilər    və  bizi 

---

 
maraqlandıran  meteoroloji  kəmiyyətə  və  ya  onun    zaman  ərzində 
dəyişməsinə nisbətdə həll oluna bilər.  
     Proqnostik  tənliklər  meteoroloji  kəmiyyətlərin  zaman  ərzindəki 
dəyişməsini hesablamağa imkan verir. 
     Xüsusən,  elə  meteoroloji  kəmiyyətlər  hesablana  bilər  ki,  onları 
birbaşa  müşahidə etmək  ya  mümkün deyil,  ya da texniki cəhətdən 
çox çətindir. Misal olaraq, müasir proqnoz sxemlərində mühüm rol 
oynayan  külək  sürətinin  şaquli  tərkibini  göstərmək  olar. 
İnterpolyasiya  nəzəriyyəsi  meteoroloji  sahələrin  obyektiv  analizi 
üçün  müstəqil  qiymətə  malikdir.  Meteoroloji  parametrlərin 
sahələrinin kəmiyyət xarakteristikalarının bir çoxu tələbələrə başqa 
kurslardan  da  məlumdur. Ancaq  müasir sinoptik  metodlar  ilə  hava 
xəritələrini  analiz  etmək  üçün,  sadə  kəmiyyət  hesablamaları  və 
havanın  bəzi  əlavə  xarakteristikalarının  alınması  üsullarını  da 
öyrənmək vacıbliyi ortaya çıxır. 
 
 
  
Laplas və Yakobi  operatorlarının,  törəmələrinin  
   və qradiyentlərin hesablanması 
 
     Törəmələrin  hesablanması.  Hava  xəritələrində  meteoroloji 
kəmiyyətlərin  (məs.barik  sahə)  kəsilməzlik  sahələri  müşahidə 
məntəqələrində bu kəmiyyətlərin diskret  qiymətləri ilə verilir. Eyni 
zamanda  f-in  koordinat  sistemindən  asılılığını  müəyyən  edən    F  – 
funksiyaları, yəni, f = F(x,y), ümumiyyətlə desək,  məlum deyil və 
hər bir xəritə üçün öz forması vardır. Ona görə də törəmələrin f-dən 
asılılığının dəqiq hesablanması təqribi hesablanma ilə əvəzlənir. Bu 
məqsədlə  hava  xəritələrinə  müntəzəm  hesablama  torunu  əmələ 
gətirən  eyni  səviyyəli  nöqtələri  köçürürlər  və  bu  nöqtələr  mərkəzi 
düyünləri əmələ gətirir. 
     Koordinat  başlanğıcı,  yaxud  0  nöqtəsindən  f  meteoroloji 
kəmiyyətinin törəmələri  onun f
0
, f
1
, f
2
 və s. qiymətlərində, 1, 2, 3, 
nöqtələrində  hesablanacaqdır.  İki  qonşu  nöqtə  arasındakı  məsafə  -
δ
s
  tor  addımı  adlanır.  Adətən,  δ
s 
=  300  km  götürülür,  ancaq  həll 
ediləcək məsələnin xarakterindən asılı olaraq fərqli qiymət  (100 – 

---

 
1000  km)  də  ala  bilər.  Lakin  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  bəzi 
meteoroloji 
kəmiyyətlərin 
hidrodinamik 
üsullarla 
yüksək 
texnologiyalar  vasitəsilə  hesablanması  zamanı  bu  addım  artıq  25 
km - ə  bərabərdir. Sıfır (0)  nöqtsində törəmələri  hesablamaq üçün 
aşağıdakı düsturlar tətbiq edilir. 
   




 
)
f
(
f
)
f
(
f
  
0,5
)
f
(
f
 
s
 
4δ
1
x
f
7
8
6
5
3
1








 , 
   
                                  
              




 )
f
(
f
)
f
(
f
  
0,5
)
f
(
f
 
s
 
4δ
1
y
f
7
6
8
5
4
2








. 
 
              




 )
2f
f
(
f
)
2f
f
(
f
 
0,5
)
2f
f
(
f
 
) 
δs
 
8(
1
x
f
4
15
16
2
14
13
0
11
9
2
2
2











 
                                                                                                                             
                                                                                                      
(3.8) 
               




 )
2f
f
(
f
)
2f
f
(
f
 
0,5
)
2f
f
(
f
 
) 
δs
 
8(
1
y
f
3
19
18
1
20
17
12
10
2
2
2
0











. 
 
              
 
 
 
 
            
 
 
 
 
У 
22 
18 
10
17
 
18 
21
 
18 
14 
6 
2
5
13
11 
 3 
0
1
9
    x 
15 
7 
4
 
18 
8
16
23 
19 
12
 
18 
20
 
18 
24

---