N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
doymuş hala çatması üçün lazım olan temperaturdur və daha sadə olaraq deyə bilərik ki, havada olan su buxarının doyma anında malik olduğu temperatura şeh noqtəsi temperaturu deyilir. Şeh noqtəsi temperaturu həmişə havanın temperaturundan aşağı və ona bərabər ola bilər. Bərabər olduğu hallarda həmin hava doymuş hava (T = T d ) adlanır. j) şeh nöqtəsi çatışmazlığı temperaturu (d) - havanın temperaturu ilə şeh nöqtəsi temperaturu arasında olan fərqə şeh nöqtəsi çatışmazlığı temperaturu deyilir: , T T d d burada, d – şeh nöqtəsi çatışmazlığı temperaturu, T – havanın temperaturu (°C), T d - şeh noqtəsi temperaturudur (°C). Şeh nöqtəsi çatışmazlığı temperaturu havada olan su buxarının doymuş hala çatması üçün havanın nə qədər soyumasını göstərən temperaturdur. Havada olan su buxarının doymuş hala çatması üçün əsas proses temperaturun aşağı düşməsidir. Doymuş havanın cüzi soyuması nəticəsində havanın rütubəti artır və nisbi rütubətlik 100%-ə yaxınlaşdıqda duman, aşağı buludluğun yaranması ehtimalı da artır. Temperatur artdıqca hava doyma vəziyyətindən uzaqlaşır. Su buxarının miqdarı hündürlük artdıqca sürətlə azalır, lakin bununla belə, saxlayıcı qatların (inversiya və izotermiya) alt hissəsində isə əksinə, çoxalır. Su buxarı atmosfer proseslərində mühüm rol oynayır, çünki təhlükəli hava hadisələri: aşağı buludluq, güclü yağıntılar, duman hadisələri də su buxarı ilə əlaqədardır. Atmosferdə kondensasiya şəraiti. Su buxarının kondensasiyası və sublimasiyası Atmosferdə həmişə müəyyən miqdarda su buxarı mövcuddur. Bununla belə, atmosferdə su üç halda ola bilər: qazvari (su buxarı), maye (su), və bərk (buz). Atmosferdəki su buxarı bərk və maye halına keçə bilər. Suyun qazvari haldan maye halına keçməsinə kondensasiya deyilir. Tədqiqatlar nəticəsində aydın olmuşdur ki, nisbi rütubət 100%-ə yaxınlaşanda su molekulları toplanaraq gələcək su damcılarının əsasını yaradır. Su buxarı ancaq soyuma nəticəsində doyma dərəcəsinə çata bilər. Şehin yaranması və atmosferdə su damcılarının əmələ gəlməsi isə əsasən 3 səbəbdən yaranır: a) yer səthinin və havanın aşağı qatının şüa buraxma nəticəsində soyuması ; b) havanın soyuq səthə toxunaraq soyuması ; c) adiabatik qalxma nəticəsində havanın yuxarı qatlarda genişlənərək soyuması. Folmerə görə 1 qram su buxarının havada doyması və damla əmələ gətirməsi üçün 600 kalori enerji və 3· 10 63 il vaxt lazım olardı. İlk dəfə prof. Aytgen isə müəyyən etmişdir ki, su buxarının kondensasiyası üçün havada toz hissəcikləri və aerozollar olmalıdır və bu zərrəciklər də kondensasiya nüvələri adlanır. Atmosferdə kondensasiya nüvələri olmasa, təmiz havada su buxarının kondensasiyası üçün 4-8 qat artıq doyma şəraiti olmalıdır. Ancaq real atmosferdə bu şəraitin əmələ gəlməsi mümkün deyil. Kondensasiya nüvələri əriyən və əriməyən olmaqla, radiusu 510 -7 -210 -5 sm olan kiçik hissəciklərdən ibarətdir. Kondensasiya nüvələri rolunu oynayan hissəciklər atmosferə yanacağın yanması, dağ suxurlarının sovrulması, dəniz suyunun buxarlanması və vulkan püskürməsi nəticəsində daxil olurlar. Kondensasiya nüvələri ən çox atmosferin aşağı təbəqələrində olmaqla, hündürlük artdıqca tədricən azalırlar. Su və buz buxarlanma nəticəsində qazvari hala keçir. Atmosferdə suyun aqreqat halının dəyişməsi prosesi fasiləsiz davam etməklə, bu buludların, yağıntıların, dumanların və başqa atmosfer hadisələrinin yaranmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Su buxarının həddindən artıq doyması nəticəsində kondensasiya prosesi baş verir. Bu proses birinci növbədə, havanın rütubət tutumunun artmasına görə, ikinci halda isə havanın temperaturunun aşağı düşməsi hesabına baş verir. Bununla birlikdə, əgər havada çox kiçik bərk hissəciklər yoxdursa, göstərilən proseslər su buxarının kondensasiyasına səbəb ola bilməz. Beləliklə, su buxarının kondensasiyası üçün əsas şərtlər havada kondensasiya nüvələrinin olması və su buxarının doymuş hala gəlməsidir. Havada kondensasiya nüvələri olmasa, kondensasiya prosesi ancaq yer səthində baş verərək şeh, qırov, sırsıra və s. əmələ gətirə bilərdi. Atmosferdə havanın rütubətlənməsi və soyuması prosesi çox vaxt eyni zamanda baş verir. Ancaq, bu zaman, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, temperaturun aşağı düşməsi əsas rol oynayır. Bu isə havanın yuxarı qalxması, isti və soyuq hava kütlələrinin hərəkəti, həmçinin şüalanma (radiasiya soyuması) prosesi zamanı baş verir. Belə ki, sakit havada Günəş batdıqdan sonra yer səthi soyumağa başlayır və getdikcə onu bürüyən hava da soyuyur. Soyuyan havadakı su buxarı doyma dərəcəsinə yaxınlaşır və nəhayət kondensasiya prosesi baş verir və bu da kiçik damcıların (şeh) yer səthinə çökməsi ilə nəticələnir. Şeh sakit, buludsuz havada, bəzən də yüksək buludların olduğu və zəif külək əsdiyi zaman əmələ gələ bilər. Əgər şehin əmələ gəldiyi zaman temperatur 0 0 C - dən aşağı olarsa, bu zaman şeh deyil, qırov əmələ gəlir. Bu prosesə (su buxarının bərk hala keçməsinə) sublimasiya deyilir. Soyumuş damcıların donması nəticəsində yuxarı atmosferdə buz kristalları yaranır. Bu zaman su buxarının birbaşa buz kristallarına keçməsi mənfi 40 0 C və daha aşağı temperaturda mümkündür. Bəzən damcıların çox hissəsində onların bərk hala keçməsi şəraiti artıq mənfi 12 0 C və mənfi 17 0 C temperaturlarda baş verir. Həmçinin, daha aşağı temperaturlarda xırda damcılar iri damcılara nisbətən daha tez donmağa başlayır. Atmosferin termodinamikası baxımından, hava yuxarı qalxarkən temperaturun aşağı düşməsi adiabatik olaraq baş verir, yəni bu zaman ətraf mühitlə hava hissəcikləri arasında heç bir istilik mübadiləsi getmir. Temperaturun bu cür aşağı düşməsinə səbəb qalxan havada daxili enerjinin xarici qüvvələrə qarşı sərf olunmasıdır. Bundan başqa, temperaturun aşağı düşməsi isti və soyuq havanın qarışması nəticəsində də müşahidə edilir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|