N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şək. 48. Advektiv dumanların yaranma sxemi
açıq və ya az buludlu səmanın olmasıdır. Radiasiya dumanlarının şaquli qalınlığı bir neçə metrdən bir neçə on metrə qədər, bəzən isə 100-200 m - dək çata bilir. Belə dumanların ən sıx yeri bilavasitə yer səthində olur, hündürlüyə qalxdıqca isə onların sıxlığı azalır. Radiasiya dumanları düzənlikdə, su hövzələrinin üzərində və rütubətli yerlərdə daha çox yaranırlar. Buna görə də bu dumanlar məhdud bir ərazini tutur və uçuş hündürlüyündən lələklər şəklində müşahidə olunurlar. Belə dumanlar, əsasən, gecə saatlarında (02-03 radələrindən sonra) formalaşmaqla, davamiyyət dövrü çox zaman 5-8 saatadək olur. Radiasiya dumanları, əsasən, ilin soyuq və keçid dövrləri üçün daha xarakterik hesab edilirlər. Belə dumanların təkrarlanmasının maksimumu yer səthi ilə hava kütləsi arasında böyük temperatur fərqləri olduqda və küləyin sürətinin 1-3 m/san olduğu hallarda müşahidə edilir. Advektiv dumanlar soyuq səth üzərinə hərəkət edən isti və rütubətli havada yaranır. Bu cür dumanlara cəbhə dumanları da demək olar. İsti hava kütləsinin soyuq səth üzərinə hərəkəti zamanı yerüstü sərhəd təbəqəsində inversiya qatı yaranır və havanın soyuması aşağı qatda yuxarı qata nisbətən daha çox olur. Advektiv dumanların şaquli qalınlığı yer səthindən başlayaraq inversiya layının yuxarı qatına qədər davam edir. Advektiv dumanların və inversiyanın qalınlığı bir neçə on metrdən 1,5-2,0 km-ə qədər çatır. Adətən, bu halda, dumanlar St buludları ilə birləşirlər. Radiasiya dumanlarından fərqli olaraq, advektiv dumanlar 3-7, bəzən isə 12-15 m/san küləklərdə də yarana bilir. Bu dumanların davamiyyət dövrü radiasiya dumanlarından fərqli olaraq, bir neçə saat, bəzən bir neçə sutkayadək ola bilir. Advektiv dumanların yaranma sxemi şəkil 48-də göstərilmişdir. Advetkiv – radiasiya dumanlarının yaranmasında isə hər iki təsir özünü birgə biruzə verir. Yəni, burada həm isti havanın soyuq səth üzərinə hərəkəti, həm də radiasiya soyuması baş verir. Belə dumanların yaranması üçün əlverişli sinoptik şərait, yüksək rütubət, gecələr aydın səma və küləyin sürətinin 3-4 m/san-dək olması əsas sinoptik şəraitlərdən hesab edilir. Şək. 48. Advektiv dumanların yaranma sxemi Advektiv-radiasiya dumanları, adətən, səhər vaxtı yaranır və böyük ərazini əhatə edirlər. Bu tip dumanların sıxlığı çox, davamiyyəti isə uzunmüddətli olur. Buxarlanma dumanları adından göründüyü kimi, buxarlanma nəticəsində formalaşırlar. Bu zaman su hövzəsinin səthi ilə hərəkət edən hava kütlələri səthdən buxarlanma nəticəsində doymuş hala düşürlər və əksər hallarda havanın temperaturu su səthinin temperaturundan 8-10 0 C aşağı olur. Buxarlanma dumanları, əsasən, payızda soyuq havanın quru səth üzərindən çay və göllərin üzərinə hərəkəti zamanı da yarana bilirlər. Dumanların ən çox müşahidə olunan növlərindən biri də dağ yamaclarında əmələ gələn yamac dumanlarıdır. Onlar dağ yamacı ilə qalxan havanın adiabatik soyuması nəticəsində yaranırlar və yamacla yuxarı hərəkət edən dumanlar çox zaman dağ zirvələrini bağlayırlar. Uçuş zamanı yuxarıdan baxdıqda belə dumanlar laylı buludlara da oxşayır, ona görə də dağlıq zonada uçuşlar zamanı təhlükəsizlik hündürlüyünü saxlamaq vacibdir və bu buludlu zonaları keçib aşağı enmək çox təhlükəlidir. Yamaclarda əmələ gələn dumanların yaranma sxemi isə şəkil 49- da göstərilmişdir: Şək. 49. Yamaclarda dumanların yaranma sxemi Bütün növ dumanların əmələ gəlməsi üç mərhələdən ibarətdir: 1) Dumanların əmələgəlmə mərhələsi – bu dövr dumanın ilkin əlamətlərinin yaranması vaxtından onun nisbətən böyük ərazi üzərində yayılmasınadək olan bir dövrü əhatə edir. Advektiv dumanların müşahidə məntəqəsi üzərindən keçdiyi dövrdə bu mərhələ bir neçə dəqiqə, radiasiya dumanlarında isə bu mərhələ əksinə bir neçə saat davam edə bilər. Lakin bu mərhələ tez də formalaşa bilər. Radiasiya dumanları ilk dövrdə məhdudlaşmış ərazidə və cərgə şəklində də ola bilər. Gecə vaxtı belə cərgələrin əmələgəlməsi onlardan birinin ölçü cihazına düşməməsinə qədər müşahidə oluna da bilər. Bu halda aerodromda bütövlükdə, bəzən, yarı hissəsini tutan səthi, yerüstü dumanlar da əmələ gələ bilər. 2) Dumanların əsas mərhələsi - bu mərhələ dumanın bütün növlərinə aiddir. Bu mərhələdə aerodromun əksər hissələrində dumanlar dayanıqlı qat əmələ gətirirlər, məkan və zaman baxımından bircinsdirlər. Belə ki, başqa hallarda dumanın əsas qatında görünüşün dəyişməsi 50 % - dək ola bilər. 3) Dumanların zəifləmə mərhələsi - bu mərhələ dumanın zəifləməsi və dağılması dövrüdür. Dumanda görünüşün dəyişməsi əsaslı yer tuta bilər. Bu dövr radiasiya dumanlarında Günəşin çıxması vaxtı ilə əlaqəli olub, qısa zaman ərzində (bəzən, 0,5 saatadək) baş verir. Adveksiya dumanlarında isə bu mərhələ bir qədər fərqli olub, qarışan hava kütlələrinin temperatur kontrastının azalması və ya heçə enməsi ilə əlaqədardır. Əgər görünüş məsafəsi 1 km-dən 10 km-dək olarsa, görünüşü pisləşdirən bu atmosfer hadisəsinə çən deyilir. Çənin yaranması dumanın fiziki-sinoptik şəraiti ilə eynidir. Lakin dumanda meteoroloji görünüş məsafəsi 1 km-dən aşağı olduğu halda, çəndə görünüş məsafəsi 10 km müşahidə edilir və çənin fərqləndirilməsi üçün nisbi rütubət amilini də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Çən zamanı havanın nisbi rütubəti çox zaman 60-80 % təşkil edir. Çən hadisəsi də intensivliyinə görə dumanlar kimi zəif, mülayim və güclü olmaqla, üç növə bölünürlər. Zəif çən zamanı meteoroloji görünüş məsafəsi 4-10 km, mülayim çən zamanı 2-4 km, güclü çən zamanı isə 1-2 km-dək zəifləyir. Meteoroloji və qalxma – enmə zolağında görünüş məsafələri Uçuşların yerinə yetirilməsinə ən çox təsir göstərən meteoroloji elementlərdən biri də meteoroloji görünüş məsafəsidir. Görünüş məsafəsi oriyentirlərlə gündüz, işıq oriyentirlərinin isə gecə göründüyü və tanındığı maksimal məsafəyə deyilir. Görünüş şəraitinin atmosferdə bulud, yağıntı, duman əmələgətirən bərk və maye qarışıqları ilə sıx əlaqəsi vardır. Uçuşların meteoroloji təminatı zamanı aşağıdakı görünüş məsafələrini bilmək və təyin etmək çox zəruridir: Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|