N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şək. 43. Yağışlı- laylı buludlar
- Şək. 44. Yüksək-laylı buludlar (As)
adlandırırlar. Onların bu yarımnövü Cc tractus adlanır. Mülayim qurşaqda onların hündürlüyü 6-8 km-ə, bəzən isə 10-11 km-ə qədər çata bilir. Bu buludların qalınlığı 200-400 m təşkil etməklə tərkibi buz kristallarından ibarətdir. Layvari buludlar isti havanın şaquli nizamlanmış hərəkəti zamanı yaranırlar. Bu zaman şaquli hərəkətlərdə çox böyük hava kütlələri iştirak etməklə bütöv bulud sahəsi əmələ gələ bilir. Layvari buludlara Ns (laylı-yağışlı), As (yüksək-laylı), Cs (lələkli- laylı), Ci (lələkli) buludları aiddir. Yağışlı - laylı buludlar (Ns) – boz rəngli bulud növü olaraq, aşağı sərhəddi 100-1000 m və bəzən 30 m-dək, qalınlığı isə bir neçə yüz m-dən bir neçə km-ə qədər dəyişir. Yağışlı - laylı buludlar öz quruluşuna görə qarışıq tərkibli buludlardır. Həddən artıq soyumuş damcılar buludun aşağı hissəsində, orta və yuxarı hissələrdə isə buz kristalları yerləşir. Yağışlı - laylı buludlar digər buludlardan fərqli olaraq, yüksək davamiyyətli (bəzən bir neçə sutkayadək), az intensiv aramsız yağıntılar verir. Yağıntılar zamanı Ns buludlarının altında laylı buludların yarımnövü olan dağınıq yağışlı buludlar (Frnb) müşahidə edilir. Şək. 43. Yağışlı- laylı buludlar Yüksək-laylı buludlar (As) – Yer səthindən baxdıqda onlar boz bulud layına oxşayır, bəzən isə dalğalı olurlar. Buludun qalınlığı ilin fəslindən, en dairəsindən, yerli şəraitdən asılı olaraq 1000-2000 m təşkil edir. Bu buludlar, adətən, qarışıq quruluşa malikdirlər. Burada əsas üstünlüyü kiçik, həddən artıq soyumuş damcılar və buz kristalları təşkil edir. Yüksək-laylı buludlar, əsasən, ilin soyuq dövrlərində aramsız qar, keçid dövrlərində isə fasilələrlə aramsız yağışlar verirlər. Xarici görünüşünə görə As buludlarını Ns buludlarından fərqləndirmək çox zaman bir qədər çətinlik törədir. Şək. 44. Yüksək-laylı buludlar (As) As buludlarının əsas yarımnövü As op və As trans buludlarıdır. Lələkli - laylı buludlar (Cs) – ağ, yaxud boz rəngli, nazik buludlardır. Günəşin və Ayın şüaları bu buludlardan keçir. Bu buludlar buz kristallardan ibarətdir. Cs buludlarını ilk baxışdan As buludlarından ayırmaq bir qədər çətinlik törədir. Onları fərqləndirən əsas cəhət Cs buludlarının daha nazik olması hesab olunur. Cs buludları çox zaman səmanı tam örtə bilir. Digər lələkvari buludlardan Cs-un fərqi ondadır ki, onlar daha bircins və dəyişməz olurlar. Ümumiyyətlə, lələkvari buludların heç birindən yağıntı düşmür. Lələkli buludlar (Ci) – ucları əyilmiş, ağ, nazik buludlar olmaqla, kiçik buz kristallarından ibarətdir. Lələkli buludların ən çox müşahidə olunan yarımnövü uzunsov şəkilli (Ci uncus) yarımnövüdür. Şək. 45. Lələkli buludlar (Ci) Buludları tədqiq edərkən onların mikrofiziki quruluşlarını və xüsusiyətlərini bilmək elmi və praktiki cəhətdən çox vacib şərtlərdəndir. Buludların aşağıdakı mikrofiziki xüsusiyətləri var: a) bulud elementlərinin aqreqat halı (su damcıları və buz kristalı); b) damcıların və kristalların ölçüləri; c) sululuq (q/m 3 ). Buludların aqreqat vəziyyəti onun hansı temperaturda yaranması və inkişafı ilə əlaqədar olaraq üç yerə bölünür: sulu, buzlu, qarışıq. Damcıların donması və buz kristallarının əmələ gəlməsi mənfi 12 0 C və aşağı tam kristallı buludlar isə mənfi 24 0 C və aşağı temperaturlarda müşahidə olunur. Bulud elementlərinin ölçüləri çox müxtəlifdir. Sulu buludlarda radiusu 1-2 mk- dan 100 mk-dək və çox olan damcılara da rast gəlmək mümkündür. Ən böyük damcılar isə turbulentlik yaxşı inkişaf etmiş buludlarda müşahidə olunur. Buz kristallarının uzunluğu bir neçə mm, qalınlığı bir neçə mk - na çata bilir. Beləliklə, Cu cong və Cb buludlarında sululuq 10 q/m 3 -ə çatır. Kristallik quruluşa malik buludlarda sululuq azdır və orta hesabla 0,02 q/m 3 təşkil edir. Buludlarda fasiləsiz olaraq su buxarının kondensasiyası və sublimasiyası, damcıların buxarlanması və donması, bulud elementlərinin böyüməsi və yağıntıların düşmə prosesi getdiyinə görə onların sululuğu dəyişkəndir. Buludların mikrofiziki (daxili) quruluşları onların yaranmasına səbəb olan şərtlərdən asılıdır. Buludların yuxarıda qeyd edilən təsnifatından əlavə təsnifatı da mövcuddur və bu təsnifat buludların kütlədaxili (konvektiv) və cəbhə (advektiv) xarakterli olmalarına görə aparılır. Kütlədaxili buludlara konvektiv buludlar da deyilir. Oroqrafik buludlar da kütlədaxili buludlar olaraq, topa (Cu), güclü-topa (Cu cong) və topa-yağış (Cb) buludları aiddir. Oroqrafik buludlar, əsasən, hava kütlələrinin dağ silsilələri ilə qarşılaşması zamanı əmələ gəlir, dağlıq və dağətəyi ərazilərdə formalaşır və üfüqi gücləri (paylanması) çox olmasa da, yuxarıda deyildiyi kimi, şaquli ölçüləri hətta tropopauzayadək (12 km) çata bilir. Cəbhə buludları ilə qarşıdakı mövzularda yaxından tanış olacağıq. Meteoroloji məntəqələrdə buludluluğun müşahidəsi aşağıdakı ardıcıllıqla və parametrlər üzərində aparılır. Buludların miqdarı – səmanın görünən hissəsinin bağlılığının gözəyarı təyin edilməsidir. Hal-hazırda inkişaf etmiş qərb dövlətlərində bu parametrin müşahidəsi də cihazlarla aparılır. Buludluluğun maksimal miqdarı olaraq 10 bal və ya 8 oktant götürülür. Yəni, səma bütün bağlıdırsa, onda buludluluq – 10 bal (8 oktant), yarısı bağlıdırsa 5 bal (4 oktant) hesab olunur. Əvvəlcə, ümumi buludluluq, sonra ayrıca aşağı təbəqə buludlarının miqdarı, forması təyin edilir. Bu zaman buludların genetik təsnifatı da nəzərə alınmaqla, morfoloji təsnifata əsasən Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|