N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şək. 36. Topa buludlar ( Cu )
- Şək. 37. Birnüvəli ildırım buludunun inkişaf dövrü
4) Şaquli inkişaf buludları və ya konvektiv buludlar – Cu, Cu cong, Cb (topa, güclü-topa, topa- yağışlı). Burada Cu cong buludu Cu buludunun yarımnövüdür. Buludların formalarına görə onların ilk təsnifatlaşdırılmış sxemi Lamark və Hovard (1803) tərəfindən hazırlanmışdır. Keçmiş SSRİ ərazisində bu təsnifat V.V. Kuznetsov, P.A.Molçanov və başqaları tərəfindən Beynəlxalq Bulud Komissiyasının iştirakı ilə daha da təkmilləşdirilmişdir. Bu zaman buludların adlarının latın dilində qısaldılmış kodları Hovard tərəfindən təklif edilmişdir. İlk beynəlxalq bulud atlası 1896-cı ildə tərtib edilib. Beynəlxalq morfoloji təsnifata görə buludlar hündürlüklərinə görə 4 sinfə və xarici əlamətlərinə görə fərqlənən 10 tipə bölünür (Ci, Cc, Cs, Ac, As, Sc, St, Ns, Cu, Cb). Bundan başqa, buludlar yaranma şəraitinə görə də təsnifatlaşdırılır. Buludların bu cür təsnifatına onların genetik təsnifatı da deyilir. Genetik təsnifatına görə buludlar aşağıdakı kimi bölünürlər: 1) topa xarakterli buludlar; 2) dalğavari buludlar; 3) layvari buludlar; Topa xarakterli buludlara şaquli inkişafda olan və ya konvektiv buludlar da deyirlər. Bu buludlara Cu (topa), Cu cong (güclü-topa), Cb (topa-yağışlı) buludlar aiddir. Onların yaranması üçün əsas şərtlər istilik konveksiyası, dayanıqsız stratifikasiyada turbulent mübadilə, bol rütubət və yüksək temperatur, səth örtüyünün qeyri- bircinsliyi, oroqrafiya və s.-dir. Topa buludlar (Cu) quru üzərində isti dövrdə, adətən, səhərlər yaranır, günün ikinci yarısında inkişafının maksimumuna çatır. Buludun aşağı sərhəddi adətən 500-1500 m olur. Şaquli qalınlığı isə bir neçə yüz metrə, bəzən 1-1,5 km-ə çatır. Bunlar sulu buludlardır və burada turbulentlik yaxşı inkişaf etməklə, qalxan hava axınlarının sürəti 5-7 m/san çatır. Cu (topa) buludların minimumu (N min ) qışda müşahidə edilir. Bu isə yuxarıda göstərilən səbəblərlə izah oluna bilər. Cu (topa) buludlarının miqdarı (N) mart ayından başlayaraq artmağa başlayır və iyun, iyul aylarında maksimuma çatır. Topa buludların aşağıdakı ən çox müşahidə olunan yarımnövlərinə də rast gəlmək olar: a) səthi düz, müstəvi olan topa buludlar (Cu humulus) və ya “yaxşı havanın topa buludları”; b) dağınıq topa buludlar (Cu fractus); c) orta ölçülü topa buludlar (Cu mediocrus). Bu buludlar Cu cong (güclü topa) buludlarına keçid yaımnövləri hesab olunurlar. d) güclü-topa buludlar - topa buludlarının sonrakı inkişafı zamanı yaranır. Aşağı sərhədi 500-1500 m-də yerləşir, yuxarı sərhəddi isə 4-5 km-ə qədər çata bilir. Şək. 36. Topa buludlar ( Cu ) Topa-yağış buludları güclü-topa buludların sonrakı inkişafı nəticəsində yaranır, rütubət tutumu çox və atmosferdə dayanıqsız stratifikasiya olarsa, böyük hündürlüyə qədər çata bilirlər. Topa- yağış buludlarının aşağı sərhəddinin hündürlüyü ilin fəsillərindən asılı olaraq bir neçə 100 m-dən 2 km-dək, yuxarı sərhəddinin hündürlüyü ilin soyuq dövrlərində, adətən, 4-6 km, isti dövrdə isə 8-10 km, bəzən 13-15 km-dək yüksəlir. Cb buludlarının üfüqi istiqamətdə paylanması isə bir neçə kilometrdən onlarla kilometrədək ola bilir. Təxminən 70% hallarda Cb buludlarının üfiqi paylanma məsafəsi 40 km-ə qədər və 10% hallarda isə 60 km- dən çox olur. Topa-yağış buludları güclü topa buludların zirvəsinin mənfi temperatura malik təbəqələrə daxil olması nəticəsində əmələ gəlir. Bu zaman buludun yuxarı hissəsində buz kristalları əmələ gəlir və ondan iri damcılı leysan yağışlar, bəzən də dolu düşür. Şaquli və üfüqi istiqamətdə çox yaxşı inkişaf etmiş Cb buludlarında yüklü zərrəciklərin əmələ gəlməsi nəticəsində ildırım hadisəsi baş verir. Cb buludlarının yuxarı sərhəddi -22 0 C izotermindən yuxarı olarsa, bu buludlarda ildırım aktivliyi daha da yüksəlir. Məhz bu baxımdan da Cb buludlarına çox zaman ildırım buludları da deyir. İldırım buludlarının yaranması üçün əsas şərt qalxan hava hərəkətlərini yaradan atmosferin dayanıqsızlığıdır. Qalxan hərəkətlərin gücü və ölçüsündən asılı olaraq müxtəlif növ ildırım buludları əmələ gəlir. İldırım buludlarının daxilində şaquli istiqamətdə qalxan hava hissəciklərinin sürəti 40 m/san-dən artıq olur. İldırım buludları yaranma şəraitindən asılı olaraq birnüvəli və ya çoxnüvəli ola bilirlər. Birnüvəli topa-yağış buludları az qradiyentli təzyiq sahəsində, zəif küləkli şəraitdə inkişaf edirlər. Onları həm də kütlədaxili və ya lokal ildırımlar adlandırırlar. Bu buludun ölçüləri üfüqi istiqamətdə 5-20 km, şaquli 8-12 km olmaqla, davamiyyət müddəti 30 dəqiqəyə, bəzən də bir saatadək olur (şək. 37) . Çoxnüvəli ildırım buludlarının struktur quruluşunun sxemi isə şəkil 38-də verilmişdir. Şək. 37. Birnüvəli ildırım buludunun inkişaf dövrü Belə qəbul olunub ki, Cb buludunun sərhəd təbəqəsində yaranması atmosferdə yüksək rütubətliyin əmələ gəlməsi, orta troposferin qeyri-dayanıqlılığı və dinamik konveksiya ilə bağlıdır. Məlumdur ki, Cb buludu bir və ya bir neçə (5-8) konvektiv özəkdən ibarətdir. Onlardan hər biri Cb buludunun mövcud olduğu dövr ərzində üç evolyusiya mərhələsi keçir: 1) inkişaf; 2) yetişkənlik; 3) dağılma. Birinci mərhələ Cu buludu yarandığı andan başlayır və əlverişli şərait olduqda inkişaf edib Cu cong buluduna çevrilir. Onun zirvəsi 3-5 km-dək çata bilir. Adətən, Cu cong buludunun yuxarı hissəsində çox soyumuş hava axınlarının olması damcıların birləşərək böyüməsinə şərait yaradır. Nəticədə, daha böyük damcılar buluddan düşməyə başlayır, lakin onlar bəzən yer səthinə çatmamış buxarlanırlar. Birinci mərhələnin əsas fərqləndirici xüsusiyyəti buludda qalxan hava axınlarının üstünlük təşkil etməsidir. İlk mərhələdə onların sürəti 5 m/san, sonradan Cu cong buluduna çevrildikdə isə 15-20 m/san-dək çatır. Cu cong buludunun intensiv inkişafının nəticəsi ondan ibarətdir ki, buludun yuxarı hissəsi daha aşağı temperatur zonasına düşür və nəticədə H , (k m ) Вахт, дяг. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|