N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şək. 38. Çoxnüvəli ildırım buludunun strukturu
- Şək. 39. Topa- yağış buludlarında ikinci mərhələ üçün sirkulyasiyanın sxemi
- Şək. 40. Topa- yağış buludlarında üçüncü mərhələ üçün sirkulyasiyanın sxemi
- Şək. 41. Laylı buludlar
- Şək. 42. Yüksək-topa buludlar (Ac)
soyumuş damcıların bir hisəsəsi donmaqla, buz kristallarına çevrilir. Şək. 38. Çoxnüvəli ildırım buludunun strukturu Eyni zamanda, bulud elementlərinin böyüməsi ilə intensiv yağıntıların əmələgəlmə prosesi başlayır. Buludda baş verən güclü turbulentlik bu prosesə yaxından kömək edir. Buludlardan yağıntıların düşməyə başlaması onu göstərir ki, bulud topa yağış buluduna (Cb) çevrilməklə, o öz inkişafının ikinci mərhələsinə keçmişdir. Damcılar kondensasiya prosesinin hesabına əmələ gəlir və çox kiçik olurlar (onlar çox kiçik olmasına baxmayaraq havadan 1000 dəfə ağırdır). Bu zaman sual oluna bilər ki, bəs nə üçün bu damcılar yerə düşmürlər? Buna səbəb havanın müqavimət qüvvəsidir. Yəni, bu zaman damcının səthi gərilmə qüvvəsi havanın müqavimət qüvvəsi ilə tarazlaşır. Müəyyən olunub ki, buludlarda ildırım hadisəsi o zaman baş verir ki, buludun yuxarı səviyyəsi mənfi 22-25 0 C və daha aşağı temperatur olan zonalarda yerləşmiş olsun. Əgər buludun zirvəsi bu səviyyədən aşağıda yerləşərsə, ancaq leysan yağıntılar gözləmək olar və bu zaman elektrik boşalmaları müşahidə olunmur. İkinci mərhələ zamanı Cb zirvəsinin hündürlüyü 8-10 km və daha çox yüksələ bilir. Bu zaman buludda şaquli hərəkətlərin xarakteri də dəyişir. Yəni, qalxan hava axınları ilə bərabər, enən hava axınları da H , (k m ) yaranırlar. Bu proses yağıntıların düşməsi ilə eyni vaxta təsadüf edir. Yağıntıların intensivliyi çox olarsa, enən hava axınlarının da sürəti bir o qədər çox olur və bəzən 10-15 m/san çata bilir. Cb buludu qarışıq və mürəkkəb quruluşa malikdir. Bulud aşağı hissəsindən 0 0 C izoterminə qədər müxtəlif ölçülü damcılardan, buz kristallarından, buz dənəciklərindən və bəzən doludan ibarət olur. Mənfi 30 0 C-dən yuxarı olan zona isə ancaq buz kristallarından ibarətdir. Şəkil 39-da topa-yağış buludlarında sirkulyasiyanın ikinci mərhələsinin yaranma prosesi, sxemi göstərilmişdir: Şək. 39. Topa- yağış buludlarında ikinci mərhələ üçün sirkulyasiyanın sxemi Topa-yağış buludlarının axırıncı mərhələsində, əsasən, enən hava axınları üstünlük təşkil edir. Onların sürəti 5 m/san, bəzən isə 6-10 m/san-dək çata bilir. Topa-yağış buludlarında üçüncü mərhələ üçün sirkulyasiyanın sxemi isə şəkil 40-da verilmişdir: Cb buludunun tam mövcudluğu 2-3 saatadək davam edir. Göstərilən evolyusiya mərhələlərinin birinin digərinə keçidi və sürəti konveksiyanın sürətindən, dayanıqsızlıq enerjisinin vəziyyətindən asılı olaraq dəyişə bilər. Şək. 40. Topa- yağış buludlarında üçüncü mərhələ üçün sirkulyasiyanın sxemi Dalğavari buludlar inversiya sərhəddində baş verən dalğalı hərəkətlər nəticəsində yaranır. Belə ki, yuxarıda yerləşən isti və aşağıda yerləşən soyuq hava müxtəlif sürətlərə malik olduqlarından onlar bir-birlərinə qarışdıqda burada dalğalı hərəkətlər yaranır. Dalğavari buludlara laylı (St), laylı-topa (Sc), yüksək- topa (Ac), lələkli-topa (Cc) buludları aiddir. Laylı buludlar (St) – ilin soyuq dövrü üçün xarakterik olan buludlardır. Onların bütöv, boz, lay şəkilli və bircins görkəmi vardır. Laylı buludlar inversiya qatı altında yaranır və bu buludların yaranmasında çox böyük hava kütlələri iştirak edir. Müşahidə nəticələrindən aydın olur ki, bu buludlar 8 oktant, yəni bütöv bulud massivi əmələ gətirirlər. Buludların aşağı sərhədi 300 m- dən çox olmur, ilin soyuq dövründə isə 100 m və daha aşağı ola bilir. Laylı buludların ən çox müşahidə olunan yarımnövləri dağınıq laylı (St fractus), dumana oxşar laylı buludlar (St nebulatus) və dağınıq-yağışlı (Fr nimbus) buludlarıdır. Şək. 41. Laylı buludlar Temperaturdan asılı olaraq laylı buludlar maye damcılı, həddən artıq soyumuş, buzlu və qarışıq tərkibli ola bilərlər. Tubulentlik zəif inkişaf etdikdə, çox zaman ilin soyuq dövründə davamiyyətli çiskin yağıntılar müşahidə edilir. Laylı-topa buludlar (Sc) – nazik dalğavari, yaxud bəzən qalın şəkilli buludlardır. Aşağı sərhəddi ilin dövrlərindən asılı olaraq dəyişir, ilin isti dövründə 500-1500 m, soyuq dövründə isə 300-600 m təşkil edir. Buludun qalınlığı bir neçə 100 m-dən, 1-2 km- ə qədər olur. Bu buludlar maye damcılı, qışda həddən artıq soyumuş, bəzən qarışıq quruluşa malik olurlar. Bu buludlardan zəif yağış və çiskin (əsasən ilin soyuq dövrlərində), yaxud mülayim qar yağması müşahidə olunur. Laylı-topa buludlar adətən səmanın xeyli hissəsini, bəzən isə tam örtmüş olur. Sc buludlarının ən çox müşahidə olunan yarımnövləri Sc opacus (günəş şüalarını keçirməyən) və Sc translicidusdur (günəş şüalarını keçirən). Sc op yarımnövü çox zaman səmanı tam örtə bilir. Yüksək-topa buludlar (Ac) 3-5 km hündürlükdə müşahidə olunurlar. Bulud qatının qalınlığı 300 m- ə çatır. Adətən, bu buludların tərkibi maye damcılı, bəzən həddən artıq soyumuş halda olur, çünki hətta, yayda bu hündürlükdə havanın temperaturu mənfi olur. Yüksək-topa buludlarından yağıntı yağmır. Turbulentlik bu buludlarda yaxşı inkişaf edib. Ac buludlarının ən çox müşahidə olunan yarımnövləri Sc buludunda olduğu kimi, opacus və translicidusdur. Ac buludlarının Sc buludlarından əsas fərqi onların aşağı sərhəddinin hündürlüyü hesab edilir. Xarici görünüşlərinə görə isə onlar demək onlar ki, çox zaman fərqlənmirlər. Şək. 42. Yüksək-topa buludlar (Ac) Lələkli-topa buludlar (Cc) – ağ, kiçik dalğalı görkəmə malik olurlar. Bunlar ən yüksək buludlar hesab edilirlər. Cc buludlarını çox zaman təyyarələrin arxasından çıxan kondensasiya izləri də Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|