N. Ş. Hüseynov

 
onların  forması  seçilib  yazılır.  Buludların  formasını  təyin  etmək 
üçün  bulud atlasından  istifadə olunur.  Bu atlasda  buludların  xarici 
görünüşünün  fotoşəkilləri  yerləşdirilmişdir.  Buludluq  sahəsinin 
təhlili zamanı onların peyk sistemi vasitəsilə alınmış təsvirlərindən 
də  istifadə  etmək  olar  (şək.  46).  Buludların  müşahidəsi  zamanı  ən 
vacib  parametrlərdən  biri  də  onların  aşağı  sərhədlərinin  
hündürlüyü  hesab  edilir.  Bu  yer  səthindən  buludun  aşağı 
sərhəddinə qədər olan məsafədir.                   
     
 
         
          Şək. 46. Peyk vasitəsilə buludluluq sahəsinin     
          təsviri 
 
     Buludların  aşağı  sərhəddinin  hündürlüyünü  bir  sıra  cihazlarla 
ölçürlər.  Bunlara  misal  olaraq,    Seliometr,  LİDAR-12  AVİATOR, 
CT25K və s. cihazları göstərmək olar. Bu cihazlar buludların aşağı 
sərhəddinin hündürlüyünü 10 m-dən 7500 m-dək ölçmək imkanına 

---

 
malik olmaqla,  iş prinsipləri eynidir. Buludların aşağı səviyyəsinin 
hündürlüyü aşağıdakı düsturla hesablanır: 
 
                                              
,
2
t
S
H


 
burada,  
     S-işiq  sürəti  (S=300000  km/san),  t  –  isə  impulsun 
göndərilməsinə və qəbul olunmasına sərf olunan vaxtdır. 
     Hal-hazırda buludların aşağı sərhəddinin hündürlüyünü operativ 
təminat  məqsədilə  ölçmək    üçün  ən  əlverişli  və  optimal  cihaz 
olaraq LİDAR-12 və CT25K seliometrləri hesab edilir. Bu cihazlar 
buludların  aşağı  sərhəddinin  hündürlüyünü  lazerlərlə  bir  dəqiqə 
ərzində dörd dəfə ölçmək  imkanına  malikdir.  Bütün  bu üsullardan 
başqa  buludların  parametrlərinin  təyin  edilməsi  üçün  Doppler 
radiolokatorlarından, MRL (meteoroloji radiolokatorlar), radiozond 
məlumatlarından da istifadə etmək faydalıdır. Hal-hazırda H.Əliyev 
beynəlxalq  hava  limanında  olan  MRL-5  tipli  meteoroloji 
radiolokator  300  km  radiusda  olan  bütün  bulud  sistemlərini  və 
onlarla  əlaqədar  təhlükəli  atmosfer  hadisələrini  aşkarlamaqla, 
uçuşların 
meteoroloji 
təhlükəsizliyini 
təmin 
etmək 
üçün 
əhəmiyyətli müşahidə vasitəsi hesab edilir. 
     Buludların 
müşahidəsi 
zamanı 
 
müşahidəçilər 
onların 
evolyusiyasını  da  nəzərə  almalıdır.  Buludların  evolyusiyası  və  ya 
birindən  digərinə  keçid  formasının  mümkünlüyü  qanunauyğun 
şəkildə baş verməklə, buludların ilkin formasından asılıdır.  
 
Yağıntı sahələri və onların xüsusiyyətləri 
 
     Buludlardan  düşən,  yaxud  havadan  yer  səthinə  çökən  su 
damcılarına  və  buz  kristallarına  – 
atmosfer  yağıntıları
  deyilir. 
Əksər  hallarda,  yağıntılar  havada  nisbi  rütubətlik  100  %-ə  yaxın 
olduqda baş verir. Yağıntıların yaranmasının əsas şərtlərindən biri, 
bulud  elementlərinin  ölçülərinin    böyüməsi  və  onların  düşmə 
sürətinin qalxan hava axınlarının sürətindən çox olmasıdır. Yəni bu 
şərt ödənilməlidir: 

---

 



, 
 
burada,    
     - damcıların düşmə sürəti;  
     
  -isə qalxan hava axınlarının sürətidir. 
     Bulud  elementlərinin  ölçülərinin  böyüməsi  kondensasiya, 
sublimasiya  və  birləşmə  (koaquliasiya)  nəticəsində  baş  verir. 
Damcıların  kondensasiya  prosesi  nəticəsində  böyüməsi  buludların 
yaranmasının    başlanğıc  mərhələsində  üstünlük  təşkil  etməklə, 
damcıların  radiusu  20-60  mk  olana  qədər  davam  edir.  Bundan  
sonra  buludların  yaranmasında  əsas  proseslərdən  hesab  olunan 
koaquliasiya prosesi baş verir. Bu prosesdə buludlarda qalxan hava 
axınlarının  təsiri  çox  böyükdür.  Müşahidələr  göstərir  ki, 
turbulentlik  nəticəsində  yaxşı  inkişaf  etmiş  buludlardan  intensiv 
yağıntılar daha çox yağır. 
     Yağıntılar  miqdarına  və  intensivliyinə  görə  xarakterizə 
olunurlar. 
Yağıntıların  miqdarı
  su  keçirməz  üfüqi  səthə  düşmüş 
yağıntının  əmələ  gətirdiyi  su  qatının  qalınlığına  deyilir  və  mm-lə  
ölçülür.  Meteoroloji  məntəqələrdə  yagıntıları  ölçmək  üçün 
yağıntıölçən vedrələrdən və xüsusi qablardan istifadə edilir.  
     Yağıntıların intensivliyi
 vahid zaman ərzində vahid səthə düşən 
yağıntının miqdarına deyilir və mm/s ilə ölçülür. 
     Atmosfer  yağıntıları  bir  neçə  cür  təsnifatlaşdırılır.  Bunlardan 
biri yağıntıların faza və ya aqreqat halına görə aparılan təsnifatıdır. 
Burada əsas şərt  havanın temperaturudur. Belə ki, yağıntılar 0
0
C - 
dən  aşağı  temperaturlarda  donaraq  bərk  hala  keçir.  Atmosfer 
yağıntıları suyun faza və ya 
aqreqat halına
 görə 3 yerə ayrılır:     
         
1) bərk yağıntılar;  2) maye yağıntılar;  3) qarışıq yağıntılar
. 
     Bərk yağntılara aşağıdakılar aiddir: 
     -  qar,  ulduz  formasında  olan  buz  kristalları  və  dolu.  Bu  tip 
yağıntılar  ilin  soyuq  dövrlərində  olmaqla  (dolu  istisna  edilməklə), 
Cb, Ns, As, Sc buludlarından yağır;  
     -  qar  dənəcikləri  -  qeyri-şəffaf,  kürəvi,  qara  bənzər 
dənəciklərdir.  Bu  yağıntılar  ağ  rəngli  olmaqla,  diametri  3  mm-ə 
qədər olaraq, Ns, As, Sc buludlarından düşür;  

---

 
     - buzlu yağış - şəffaf buz kürəcikləri olmaqda, ölçüləri 1-3 mm 
təşkil edir.  
     -  dolu  –  müxtəlif  ölçülü  və  formalı  buz  parçalarıdır.  Dolu 
nüvələri  daha  iri  Cb  bulud  damcılarının,  təxminən  mənfi  20-25
0
C 
temperaturlarda  donması  nəticəsində,  əsasən,  ilin  isti  dövrlərində, 
günün ikinci yarısında dağlıq və dağətəyi regionlarda əmələ gəlir. 
     Maye yağıntılara isə aşağıdakı yağıntılar aiddir: 
     -  yağış  -  0.5-7.0  mm  diametri  olan  damcılardan  təşkil  olunub, 
As, Sc, Cb, Ns buludlarından düşür. 
     - çiskin - havadan asılı vəziyyətdə olan, düşməsi hiss olunmayan 
və diametri 0.05-0.5 mm olan damcılardır. Bu yağıntılar, əsasən, Sc 
və St buludlarından düşür. 
     Qarışıq yağıntılara sulu qar, qarla yağışın qarışığı aiddir. Qarışıq 
yağıntılar əsasən bir neçə bulud növlərinin (Sc, Ns, As və Cb) birgə 
təzahürü nəticəsində müşahidə olunur.  
     Yaranma  şəraitindən  asılı  olaraq  yağıntılar  aşağıdakı  növlərə 
bölünür:  
     1)  aramsız yağıntılar;  
     2) leysan xarakterli yağıntılar; 
     3) çiskin yağıntılar;  
     Aramsız  yağıntılar,  əsasən,  cəbhə  buludlarından  olan  laylı-
yağışlı,  yüksək-laylı  və  bəzən də  laylı - topa  buludlarından qar  və 
sulu qar, yağış şəklində yağırlar. Aramsız yağıntılar böyük əraziləri 
əhatə  edərək  mülayim,  təxminən  bərabər  intensivlikli,  eyni  zaman 
ərzində  böyük  ərazini  tutmaqla,  fasiləsiz  və  davamiyyətli  olurlar. 
Bu  yağıntılar  çox  qısa  fasilələrlə,  bir  neçə  saat,  bəzən  hətta  1-2 
sutkayadək  davam  edir  və  damcılarının  ölçüləri  0,5-0,7  mm  təşkil 
edir. 
     Leysan  yağıntılar
  –  topa-yağışlı  buludlardan  qar,  dolu,  yağış 
şəklində  yağır.  Bu  cür  yağıntılar  qəfil  başlaması  və  qurtarması, 
kəskin  tərəddüdlü,  intensiv  və  nisbətən  az  davamiyyətli  olması  ilə 
fərqlənirlər.  Adətən,  leysan  yağıntılar  çox  da  böyük  olmayan 
ərazini əhatə edirlər. Yayda belə yağıntılar çox iri damcılı və bəzən 
də  dolu  ilə  birlikdə  yağır.  Yay  leysan  yağışları  tez-tez  ildırımlarla  
və  güclü  küləklərlə  müşayət  olunurlar.  Qışda  leysan  yağıntıları 

---