N. Ş. Hüseynov

 
 
 
 
Şək. 69. Antisiklonların üçüncü mərhələsinin sxemi 
                              
Siklon və antisiklonların regenerasiyası 
 
     Siklonların  dərinləşməsi,  dolması,  antisiklonların  sürətlənməsi 
və  ya  zəifləməsi  hər  zaman  eyni  olmur.  Bir  çox  səbəbdən  barik 
sahələrin  “normal”  inkişafı  pozulur.  Dolan  siklonların  yenidən 
dərinləşməsi, 
zəifləyən 
antisiklonların 
yenidən 
güclənməsi 
prosesləri 
barik sahələrin regenerasiyası
 adlanır.                 
     Bütün  hallarda  regenerasiya  troposferin  mövcud  barik 
mərkəzinin  ətrafında  yenidən  güclənmə  üçün  əlverişli  şərait 
yarandıqda baş verir.  
     Siklonların regenerasiyası, əsasən, aşağıdakı hallarda baş verir: 
     1) mövcud siklon sisteminə yeni əsas cəbhələr daxil olduqda; 
     2) mövcud siklonun mərkəzi yaxınlığında yeni siklonun inkişaf 
etməsi  və  daha  sonra  hər  iki  mərkəzin  birləşməsi  və  ya  əvvəlki 
mərkəzlərin sürətli dolması müşahidə olunduqda. 
     Birinci hal dolmağa başlayan siklonun arxa hissəsinə yeni soyuq 
havanın  daxil  olması  nəticəsində  baş  verir.  Əlavə  temperatur 

---

 
kontrastları yaranır və mərkəz ətrafında temperaturun simmetriyası 
pozulur. Əsas cəbhədə fərdi siklonlar yaranır və onların da inkişafı 
köhnə siklonun  fonunda  baş verir. Nəticə etibarilə, proses  əvvəlcə 
dolan  siklonun  yenidən  dərinləşməsi  kimi  qəbul  olunur.    Əgər 
termobarik sahənin quruluşunda soyuq adveksiya  baxılan siklonun 
arxa hissəsinə deyil, ön hissəsinə yönəlmişdirsə, bu zaman siklonun 
regenerasiyası baş vermir. 
     Yeni  yaranan  azhərəkətli,  dolan  siklonun  soyuq  cəbhəsində 
dərinləşməyə davam edərək köhnə siklonun mərkəzinə doğru yerini 
dəyişir.  
     Regenerasiya  zamanı  yeni  siklonun  inkişafı  köhnə  siklonun 
fonunda baş verir və yeni yaranmış siklon əvvəlcədən yüksək barik 
əmələgəlmə hesab edilir. 
     Antisiklonların regenerasiyası aşağıdakı hallarda baş verir: 
     1)  son  inkişaf  mərhələsinə  çatmış  antisiklonun  azhərəkətli, 
köhnə antisiklonla birləşməsi zamanı; 
     2)  mövcud  antisiklonun    yalında  yeni  antisiklonun  inkişaf 
etməsi. 
     Siklonların  regenerasiyasına  uyğun  olaraq,  antisiklonların 
regenerasiyası  termobarik  sahədə  şaquli  temperatur  qradiyentinin 
yeni artımları müşahidə olunduqda və antisiklogenez üçün əlverişli 
şərait yarandıqda baş verir. 
     Siklonların  (antisiklonların)  nəzərdən  keçirilmiş  regenerasiya 
proseslərində  yeni  siklonlar  (antisiklonlar)  köhnə  barik  sistemin 
fonunda  inkişaf  edərək  digər  siklonlar  (antisiklonlar)  kimi  bütün 
inkişaf  mərhələlərindən  keçirlər.  Fərq  yalnız  ondan  ibarətdir  ki, 
başlanğıc termobarik sahə yeni  yaranan barik sahəyə deyil, köhnə, 
artıq zəifləmiş barik sahəyə uyğun gəlir.  
     Yerüstü  təbəqədə  külək  vektorlarının  siklonun  mərkəzinə 
istiqamətlənməsi  siklonun  dolmasını,  vektorların  antisiklonun 
mərkəzindən  kənarlara  doğru  istiqamətlənməsi  isə  antisiklonun 
zəifləməsini şərtləndirir. Bu faktor siklon və ya antisiklonun əmələ 
gəlməsi  anından  başlayaraq  təsir  edir.  Əgər  buna  baxmayaraq, 
siklon  dərinləşməyə,  antisiklon  isə  güclənməyə  davam  edirsə,  bu 
yalnız  əks  istiqamətdə  təsir  edən  faktorların  siklonun  və  ya 

---

 
antisiklonun  verilmiş  mərhələsində  üstünlük  təşkil  etməsini  ifadə 
edir.  
     Yerüstü  qatda  sürtünmə  qüvvəsinin  təsiri  ilə  həqiqi  küləyin 
geostrofik  küləkdən  sapması  fəal  səthin  xüsusiyyətlərindən  asılı 
olduğuna  görə  siklon  və  ya  antisiklonların  dənizdən  quruya  və  ya 
əksinə  yerdəyişməsi  zamanı  yalnız  yerüstü  sürtünmə  qüvvəsinin 
təzyiqin  dəyişməsinə  təsirinin  miqdarı  dəyişir.  Bundan  əlavə,  yer 
səthinin  temperatur  xüsusiyyətlərinin  dəyişməsi  hava  kütlələrinin 
dayanıqlığına,  şaquli  hərəkətlərin  inkişafına  və  s. təsir  edir.  Bütün 
sadalananlar  siklon  və  ya  antisiklonarın  bir  səth  üzərindən  digər 
səth 
üzərinə 
keçdikdə 
onların 
inkişafının 
intensivliyinin 
dəyişməsinə  səbəb  olur  və  bəzən,  regenerasiya  da  müşahidə  edilə 
bilir. 
 
Atmosferdə hava cərəyanları  və şırnaqlı  
axınlar 
 
     Yuxarı troposferdə və stratosferin aşağı qatlarında əsən və sürəti 
100 km/s və daha çox olan, böyük əraziləri tutan hava cərəyanları - 
şırnaqlı  axınlar
  mövcuddur.  Bu  cərəyanların  en  kəsiklərinin 
quruluşu  "boru"  şəklindədir.  Həmin  "boru"nun  orta  xətti  üzərində 
maksimal axınlar müşahidə olunur və kənarlara getdikcə küləklərin 
sürəti  azalır,  qalınlığı  orta  hesabla  3-5  km,  eni  200-400  km, 
uzunluğu isə bir neçə min kilometrədək müşahidə edilir. 
     Küləklərin sürət paylanması izotaxlarla göstərilir.
 İzotaxlar
 eyni 
maksimal  sürətlərə  malik  olan  nöqtələri  birləşdirən  səlis  əyri 
xətlərə  deyilir.  Güclü  hava  cərəyanları  temperatur  və  təzyiqin 
böyük  üfüqi  qradiyentləri  olduqda,  yəni  isti  və  soyuq  hava 
kütlələrinin  bir-birinə  yaxınlaşdığı  sahələrdə  yaranırlar.  Bu  cür 
əlverişli şərait, öz növbəsində, yüksək cəbhə zonalarında yaranırlar. 
Güclü  hava  cərəyanları  həmişə  yüksək  cəbhə  zonaları  ilə 
əlaqədardır  və  faktiki  olaraq  onların  külək  xarakteristikalarını  əks 
etdirirlər.  
     Yer  kürəsinin  bütün  rayonlarında,  zonalarında  şırnaqlı  axınlara 
rast  gəlmək  mümkündür.  Bizim  ərazilərdə  şırnaqlı  axınların  sürəti 

---