N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şək. 28. Təzyiqin qradiyent qüvvəsinin (TQQ) təsiri altında yaranan küləklər
- Şək. 29. Koriolis qüvvəsinin küləklərə təsiri
- Şək. 30. Troposfer qatında sürtünmə təbəqələri
Hava axınları atmosferdə üfüqi və şaquli vəziyyətdə baş verir. Havanın üfüqi istiqamətdə yerdəyişməsinə külək deyilir. Küləklər hava kütləsinin yer səthinə nəzərən hərəkətinə görə təyin edilir. Bu təyinata əsasən külək ərazidə üç istiqamətdə əsə bilər. Külək vektorial kəmiyyət olub, sürət və istiqaməti ilə təyin edilir. Əgər vektorun qiyməti yer səthinə nəzərən götürülərsə, bu o deməkdir ki, o, üç istiqamətdə ola bilər: şimal – cənub, şərq – qərb və yuxarı – aşağı. Əgər vektorun qiyməti hava gəmisinin uçuş trayektoriyasına nəzərən götürülərsə, o zaman aşağıdakı istiqamətlərdən istifadə edilir: eyni səmtli və qarşıdan əsən küləklər, yan səmtli küləklər (sağ və soldan), enən və qalxan küləklər (şaquli). Küləklər fəaliyyəti zamanı iki qüvvənin təsirinə məruz qalır: 1. Külək yer səthinə sürtünərək zəifləyir - sürtünmə qüvvəsi; 2. Küləklər Yerin fırlanmasından asılı olaraq hər iki yarımkürədə zəifləyir və istiqamətini dəyişir - Koriolis qüvvəsi. Küləyin istiqaməti yüksək təzyiq sahəsindən alçaq təzyiq sahəsinə doğru yönəlir. Onun gücü (sürəti) təzyiq sahələri arasındakı fərqlə düz mütənasibdir. Yəni təzyiqin böyük fərqlərində sürət çox, az fərqlərində isə əksinə, az olur. Yerin fırlanması nəticəsində küləklər şimal yarımkürəsində sağa, cənub yarımkürəsində isə sola meyl edirlər. Bu qüvvə Koriolis qüvvəsi adlanır. Beys - Bolla qanununa əsasən küləklər adətən qradiyentdən sağa 60 0 -lik bucaq altında meyl edirlər. Koriolis qüvvəsi çox kiçik olmasına baxmayaraq, (=7,29·10 -5 sm -1 ) arasıkəsilməz, fasiləsiz olduğuna görə ümumi aparıcı axına təsir göstərmək iqtidarına malik bir qüvvədir. Əgər Yer kürəsi fırlanmasaydı, (yəni, Koriolis qüvvəsi mövcud olmasaydı) onda küləklərin istiqaməti ancaq qradiyentdən asılı olardı. Şəkil 28-dən aydın görünür ki, Yer kürəsində daimi küləklərin istiqaməti ancaq en dairələri üzərində yaranan təzyiq sahələri və onlar arasında olan qradiyentdən asılıdır. Şək. 28. Təzyiqin qradiyent qüvvəsinin (TQQ) təsiri altında yaranan küləklər Lakin, əslində heç də belə deyildir. Çünki Yer kürəsi həmişə dövr edir və burada küləklərin istiqaməti Yerin fırlanma meyletdirici qüvvəsi olan Koriolis qüvvəsinin təsirinə məruz qalır. Bu zaman hava kütləsi əvvəlcə təzyiq qradiyenti qüvvəsinin təsiri altında yüksək təzyiq sahəsindən alçaq təzyiq sahəsi istiqamətinə yerini dəyişməklə, hərəkət edir. Şək. 29. Koriolis qüvvəsinin küləklərə təsiri Yerin fırlanma meyletdirici qüvvəsi olan Koriolis qüvvəsinin təsiri nəticəsində küləklər şimal yarımkürəsində sağa, cənub yarımkürəsində isə sola meyl edəcək. Yəni, bu zaman şimala doğru əsən küləklər sağa, cənuba doğru əsən küləklər isə sola meyllənmiş olacaq (şək. 29). Sürtünmə təbəqəsi yer səthindən 1,5-2,0 km hündürlüyə qədər atmosfer qatında qərarlaşır. Ümumiyyətlə, havanın hərəkət sürətini zəiflədən bir sıra səbəblər vardır ki, bu səbəblərdən də ən vacibi sürtünmədir. Sürtünmə 2 cür olur: 1. Havanın alt qatının yer səthinə sürtünməsi; 2. Havanın hərəkəti zamanı öz daxilində yaranan sürtünmə. Havanın yer səthinə sürtünməsi bilavasitə relyefindən, yer səthinin kələ-kötürlüyündən asılıdır. Atmosferin alt qatında, yerlə təmas sahəsində sürtünmə ən böyük dərəcəyə, küləklər isə ən zəif sürətə malik olurlar. Su hövzələrinin səthi daha çox hamar olduğu üçün sürtünmə orada zəif, sürət çox, quruda kələ-kötürlüklərin təsiri ilə sürtünmə əmsalı böyük, sürət isə az olur. Troposfer qatında bir neçə sürtünmə təbəqəsi ayrılır (şək. 30): Şək. 30. Troposfer qatında sürtünmə təbəqələri Sürtünmə qüvvəsinin təsirinin nəzərə alınmasından asılı olaraq küləklər geostrofik və qradiyent küləklərə ayrılırlar. Atmosferdə ağırlıq qüvvəsi, Yerin fırlanması nəticəsində yaranan qüvvə və Arximed qüvvəsi şaquli istiqamətdə təsir göstərmirlər. Bunlar şaquli yönəlmiş barik qradiyent qüvvəsini tarazlaşdırır və bu əlaqə statikanın tənliyi ilə təsvir edilir. Sürtünmə və inersiya qüvvələri havanın hərəkətini dəyişən əsas qüvvələr hesab edilirlər. Təzyiq sahəsinin üfüqi qeyri-bircinsliyi küləyi əmələgətirən yeganə səbəb olmaqla, həmçinin üfüqi barik qradiyent qüvvəsini də yaradır. Müntəzəm hava hərəkətlərinin yaranmasında ən vacib sahəni yer səthindən 1,5 km – dən yuxarı atmosfer təbəqəsi tutur ki, bu təbəqə sərbəst atmosfer adlanır. Bu təbəqədə yer səthinə sürtünmə qüvvəsinin təsiri heçə, minimuma enir. Lakin, bu zaman atmosferdə barik qradiyent qüvvəsi ilə Koriolis qüvvəsi bir-birini tarazlaşdırarsa, müntəzəm hərəkətlərin yaranması mümkündür. Bu qüvvələrin bərabərlik şərtini isə aşağıdakı tənlik vasitəsilə göstərmək olar: 0. V sin 2ω n p ρ 1 Bu zaman elə bir şərti külək vektoru daxil etmək olar ki, onun nəticəsində yaranan Koriolis qüvvəsi mövcud olan barik qradiyenti tarazlaşdırsın. Qeyd edilən şərti külək vektoru geostrofik küləklər adlanırlar. Geostrofik küləyin sürət vektorunun modulunu g V aşağıdakı bərabərlik şərtindən almaq olar: . n p ρ sin 2ω 1 V g Başqa sözlə, geostrofik küləklər atmosferdə sürtünmə qüvvəsinin təsiri olmadan düzxətli izobarlar boyunca havanın qərarlaşmış hərəkətinə deyilir. Küləklər müəyyən hündürlükdən sonra (sürtünmə qüvvəsinin təsirinin azaldığı hündürlüklərdə) geostrofik küləklərin paylanma qanunlarına tabe olur (şək. 31). Şəkildən göründüyü kimi, müəyyən hündürlükdən sonra təzyiqin qradiyent qüvvəsi (TQQ) ilə Koriolis qüvvələri bir-birini tarazlaşdırır və küləklərin hərəkəti geostrafik qəbul edilir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|