Namangan muhandislik-texnologiya instituti
-rasm. Linneyning o’simliklar sistematikasi
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1-rasm. Linneyning o’simliklar sistematikasi.
Gulli o‘simliklarni sistemaga solishda ularning generativ organlari tuzilishini asos qilib oldi. 1—13 gacha sinf changchilarning soniga qarab ajratildi. 14—15- sinflarda changchilarning uzun qisqaligi, 16—20-sinflarda ularning o‘zaro qo‘shilganligi, 21—23- sinflarda changchilarning bir yoki ikki xil o‘simlikda joylashganligi e'tiborga olindi. 24-sinf esa «yashirin nikohlilar» deb nomlanib, unga qirqquloqlar, moxlar, suvo‘tlar, zamburug‘lar kiritildi. Albatta, faqat ayrim belgilarga qarab tuzilgan sistema hyech vaqt tabiiy sistema bo‘la olmaydi. Masalan, sabzi bilan smorodinaning changchisi 5 ta bo‘lganligi uchun Linney sistemasida ular 5-sinfga, qamish, sholi, qoraqatning changchisi 6 ta bo‘lganligi uchun 6-sinfga kiritilgan. Vaholanki, hozirgi zamon tabiiy sistemasiga ko‘ra, sholi bilan qamish gulli o‘simliklarning bir pallalilar, qolganlari esa ikki pallalilar sinfiga mansub. Sabzi soyabonguldoshlar, qoraqat qoraqatdoshlar, sholi, qamish boshoqdoshlar oilasining vakillaridir. Linney o‘zi to‘zgan sistema sun'iy ekanligini yaxshi tushunar edi. Shu sababli u tabiiy sistema tuzishga urindi. Oqibatda barcha o‘simliklarni 67 ta tartibga ajratdi. Lekin bunda ularning keskin farq qiladigan belgilariga asoslanmaganligi sababli amalda sun'iy sistemani afzal ko‘rdi va u faqat tabiiy sistema tuzilguncha xizmat qilishini, sun'iy sistema o‘simliklarni tanib olishga, tabiiy sistema esa o‘simliklarning tabiatini bilishga o‘rgatishini qayd qildi. Linney hayvonlarni ham sistemaga soldi. Bunda ularning qon aylanish va nafas olish sistemasini asos qilib oldi. Uning sistemasida barcha hayvonlar 6 sinfga bo‘lindi. Ular sut emizuvchilar, qushlar, amfibiyalar (sudralib yuruvchilar, suvda ham quruqda yashovchilar), baliqlar, hasharotlar hamda chuvalchanglar sinfi edi. Hozirgi zamon sistemasidan farq qilib, hayvonlarni klassifikatsiyalashda Linney oddiydan murakkabga qarab emas, balki murakkabdan oddiyga tomon borgan. Aslini olganda, bu sistema antik dunyo olimi Aristotel sistemasidan farq qilmagan. Linneyning umurtqali hayvonlar sistemasi to‘g‘risidagi fikrlari nisbatan to‘g‘ri bo‘lsada, umurtqasiz hayvonlarda uning sun'iyligi ko‘zga yaqqol tashlanib qoldi. Umurtqasiz hayvonlarning hasharotlardan tashqari barcha vakillari chuvalchanglar sinfiga kiritilishi bunga yaqqol misoldir. Hayvonlar sistemasining sun'iyligi umurtqali hayvonlar sinflari ichidagi kategoriyalarda ham namoyon bo‘ldi. Masalan, tish sistemasining tuzilishiga qarab, Linney kaltakesak, yalqov, chumolixo‘r, morj va filni bir turkumga, tumshug‘ining tuzilishiga qarab, tovuq va tuyaqushni boshqa turkumga kiritgan. Biroq Linney sistemasida ko‘p hayvonlar to‘g‘ri joylashtirilgan. Chunonchi, uning sut emizuvchilar, qushlar, baliqlar to‘g‘risidagi sistemasi hano‘zgacha o‘z qimmatini yo‘qotgani yo‘q. Ko‘p turkumlar ham kelib chiqishiga ko‘ra qarindosh bo‘lgan hayvonlarni o‘zida mujassamlashtirgan. Kemiruvchilar turkumiga olmaxon, jayra, baliqsimon sut emizuvchilarga kashalot, kit, delfinlarning kiritilishi aytib o‘tilgan fikrga yaqqol misoldir. Linney hayotining so‘nggi yillarida to‘plagan juda ko‘p dalillarga asoslanib, tur ichida o‘zgarish sodir bo‘lishini, tur xillari iqlim, tuproq, shamol, oziq va boshqa omillar ta'sirida paydo bo‘lishini qayd qildi. «Tabiat sistemasi»ning 10 nashridan boshlab Linney juda ehtiyotkorlik bilan «bir avlodga kiruvchi turlar dastlab bir tur bo‘lgan, keyinchalik ular chatishib, pushtli duragaylar berish orqali ko‘paygan bo‘lishi mumkin» deydi. U qamishning 4 ta turi o‘zaro o‘xshashligini ta'kidlab, «ular bir vaqtlar yagona bir turdan vujudga kelgan bo‘lishi mumkin» deb taxmin qilgan. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|