NəSİMİNİN İraq divani

 
 
202, 211, 250 və s.) yalnız bu Divan nüsxəsində mövcud olduğunu söyləməsi də 
həqiqətdən uzaqdır. (Bax: Əbdüllətif Bən-dəroğlu. İmadəddin Nəsimi əl-Bağdadi, 
Araşdırma və seçilmiş şe’rləri, Bağdad, 1973). Çünki bu se’rlərə başqa əlyazma 
nüsxələri və kitablarda da təsadüf edilir. 
Bununla belə, kitab İraqda yaşayan və azərbaycanca danışan bu xalqa 
Azərbaycan ədəbi dilinin və bədii fikrinin ən böyük ustadlarından biri - dahi 
şairimizin yaradıcılığı barədə ilk töhfə olmaq baxımından böyük qiymət kəsb edir. 
Bir də ki, mərhum şairimiz Rəsul Rza demişkən: “Bu möhtəşəm ədəbi-elmi 
abidənin gözəl, dəqiq, maraqlı və uzunömürlü yaranmasında bir kərpic qoyanın da, 
yüz kərpic qoyanın da zəhməti hörmət və təqdirlə yad edilməlidir. 
Nəsiminin İraq Divan nüsxəsini S. Mümtazın “Seyid İmadəddin Nəsimi”, Bakı, 
1926; prof. M. Quluzadənin Nəsimi. “Seçilmiş se’rləri”, Bakı, 1962; akademik H. 
Araslının “İmadəddin Nəsimi”, Bakı, 1972 və  Nəsimi. “Seçilmiş  əsərləri”, Bakı, 
1973; prof. C. Qəhrəmanovun Nəsimi. “Məndə sığar iki cahan”, Bakı, 1973 və ərəb 
əlifbası ilə çap etdirdiyi “Nəsimi əsərlərinin elmi-təntidi mətninin üç cildliyi”, Bakı, 
1973 kitabları ilə müqayisə etdik. Müqayisə zamanı Nəsimi əsərlərinin elmi-tənqidi 
“mətninin üç çildliyi əsas götürülmüşdür.
 
Nəsiminin  İraq Divan nüsxəini yuxarıda adı  çəkilən  əsərlərlə tutuşdurduqdan 
sonra on dörd se’rin nəsimişunaslıqda məlum olmadığını  aşkar etdik. Bunlar “İştə 
gör”, “Ondan çıxar”, “Göstərir”, “Yoxdur minnətim”, “Bilənə”, “Əlidir”, “Ol”, 
“Degilmidir” rədifli və “Yenə fəsli bahar oldu, gögərdi kuhi-səhralar”,  
“Nigara, pərtövi-husnün təcəlla verdi məhtabə”,  
“Gəl, ey sərkeş, nəsihətdən burax əqlin qulağına”,  
“Qılan hər nəsnəyi əmri-xudadır”,  
“Camalın qibləyi-əhli-səfadır”, 
“Ay camalın çilvəgahı rövzeyi-xüldi-bərin” misraları ilə başlanan şe’rlərdir. 
Bundan başqa qeyd etmək lazımdır ki, görkəmli nəsimişünas C. 
Qəhrəmanovun söhbət açdığı, yalnız bir əlyazmasında təsadüf edilən və buna görə də 
mübahisəli və qeyri-dəqiq qalan, lakin Nəsimiyə aid olması ehtimal edilən 129 se’rin 
68-i şairin İraq Divan nüsxəsində verilmişdir. Bu fakt nəsimişünaslıqda güman, şübhə 
və ehtimalla qarşılanan 68 şe’rin məhz Nəsiminin olduğunu təsbit edir. Şairin  İraq 
Divanında bu və ya başqa se’rlərin tərkibində gedən 50-yə  qədər beytə  də başqa 
mənbələrdə rast gəlmirik. C. Qəhrəmanovun mübahisəli se’rlər haqqındakı fikri 
maraq doğurur: “Nəsimi  əsərlərinin tənqidi mətninin tədqiqi nəticəsində bir çox 
mübahisəli, tam mənasında dəqiqləşməyən  şübhəli se’rlər aşkar edilmişdir. Həmin 
se’rlərin müəyyən hissəsinin Nəsimiyə aid olması ehtimalı çoxdur. Ancaq bircə 
nüsxədə verilmiş bu se’rlərdə yarımçıq beytlər, dil və üslub xətaları vardır. Başqa bir 
nüsxə  və variantlarla müqayisə edib, şe’rin  əsl mətnini dürüstləşdirmək mümkün 
olmadığı üçün onlar “Əlavələr”də verilmişdir. Nəsimi   əsərlərinin   tənqidi   mətninin 
“Əlavələr” hissəsində verilmiş  şe’rlər gələcəkdə  şairin daha bir çox əlyazmaları 
aşkara çıxarıldıqdan sonra dürüstləşə bilər”. 
Bu baxımdan  İraq Divan nüsxəsinin  şairin  ədəbi-bədii irsinin hərtərəfli 
öyrənilməsinə müsbət kömək edəcəyi şübhə doğurmur. Prof. C. Qəhrəmanov göstərir 
ki, 1932-ci ildə M. Şakir Türkiyədə “Azərbaycan yurd bilgisi” məcmuəsinin 11-12-ci 
nömrələrində latın əlifbası ilə Nəsimi divanlarına düşməyən bir neçə se’ri Nəsiminin 

---

 
 
adına çap etdirmişdir. Həmin se’rlərdən biri “Yoxdur minnətim”, Nəsiminin  İraq 
Divan nusxəsində (səh. 130) aşkar edilmişdir. 
Cahangir Qəhrəmanovun Azərbaycan EA Respublika Əlyazmaları institutunda 
mühafizə olunan yalnız bir cüngdə  təsadüf etdiyi və  “Əlavələr”də - şübhəli se’rlər 
arasında verdiyi “Olmaz” rədifli se’r (C. Qəhrəmanov göstərilən  əsəri, III cild, səh. 
532) də Nəsiminin İraq Divan nüsxəsində (səh. 91) mövcuddur: 
 
Kişi kim mərifətdə kamil olmaz,  
Ona nuri-inayət hasil olmaz... və s. 
 
Nəsiminin İraq Divan nüsxəsində şairin indiyə qədər məlum olmayan “Ol” 
rədifli se’ri vardır (səh. 113). Se’rin səciyyəvi xüsusiyyəti ondadır ki, burada misralar 
üç sətirdən ibarətdir. 
 
Gəl arifin al xəbərin mə’ni ərəndən, 
Bu dünyanın çək əlini dərdi-sərindən, 
Bişək güman ol, sultan cahan ol! 
 
Nəsiminin  İraq Divanını dolğunluğuna, kamilliyinə  və  həcminə görə M-227, 
/1167  şifrəsi altında Respublika Əlyazmaları institutunda saxlanılan Bakı  əlyazma 
nüsxəsi ilə müqayisə etmək olar. 
Şairin İraq Divan nüsxəsində diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də əsərin üzunü 
köçürən katibin səliqəli işidir. Məsələ burasındadır ki, ədəbi dilimizdə işlənən bir çox 
söz kərküklülərin danışığında işlənməsə də, katib onları dəyişməmiş, olduğu kimi 
saxlamışdır. Qara hərflərlə yazılan sözlər belələrindəndir: 
 
Könlümün məqsədi sənsən özgə dildar istəməz, (cəh. 81)  
Təfavüt etməz anı, gər qəbul qılsa rəhim, (səh. 137-138)  
Sevməyən, ey murdari-islam, Nəsiminin tənin (səh. 89)  
Dünya çün murdar imiş, gəl keç, könül, murdardən, (səh. 184)  
Bunca şıltaği nədəndir aşiqi-şeyda ilən, (səh. 184)  
Səni sevənlərin halı, bu dörd işdən degil xalı, (səh. 190)  
Gerçək müsəlman olmuşam (səh. 155) 
Ağarmaz yüz kəzin yusan, əzin bəs ruyi-çun hindu (səh. 190)  
Sındır qəfəsi tazə gülüstan tələb eylə (səh. 206) və s. 
 
Maraqlıdır ki, bu Divan nüsxəində indi ədəbi dilimizin lüğət tərkibindən 
çıxmış, lakin bu gün belə Kərkük dialektində işlənən ulaşmaq, varmaq, yürü, kəndi 
qutlu, tütün, yey, irişmək və s. kimi bir çox sözə təsadüf edilir. 
Şairin bu divan nüsxəsində də ibrətamiz sözlərə, kəlmələrə, atalar sözlərinə tez-
tez rast gəlirik: 
 
Çün hər nə kim əkərsən, axır biçərsən anı (166)  
Söz bilənə yetər, bir söz, özgə sualə düşməsin (səh. 180)  
Ey Nəsimi aqibət verər yelə,  

---