NəSĠman yaqublu

Hər  bir  siyasi  dərsə  ayrılan  2  saatın  40-50  dəqiqəsi  mühazirəyə,  qalanı  isə 
tərcüməyə həsr olunur və az effekt verirdi. (45, v-74) 
Azərbaycan  K(b)P  MK-ya  göndərilən  məxfi  məktubda  yazılmışdı: 
“Tamamilə  məxfidir.  Azərbaycan  K(b)P  MK-nın  katibi  Bağırov  yoldaşa.  Bizim 
392-ci  atıcı  diviziyası  Qori  şəhərində  yerləşmişdir.  Diviziya  əsasən  Azərbaycan 
SSR  Respublikasının  Yevlax,  Şaumyan,  Qasım  İsmayılov,  Şamaxı,  Kürdəmir, 
Zərdabi,  Dəvəçi,  Bakı,  Kirov,  Samux,  Ağdam  rayonları  zəhmətkeşlərindən 
ibarətdir. Bizim diviziyaya göndərilənlərin əksəriyyəti rus dilini bilmirlər... Yalnız 
partiya-siyasi  işin  zəif  aparılması  səbəbindən  diviziyamızda  fərarilik,  xidmətdən 
yayınma  və  digər  hallar  baş  verməkdədir...  Lakin  Stalin  yoldaşın  məruzəsinin 
bütün  döyüşçülərə  çatdırılması  üçün,  xahiş  edirəm  ki  Azərbaycan  dilini  bilən, 
Stalin  yoldaşın  məruzəsini  öyrənməyə  kömək  edən  bir  neçə  kommunist 
təbliğatçılar  göndərəsiniz.  392-ci  Atıcı  diviziyasının  Siyasi  İdarəsinin  rəisi 
Burlakov. 18 noyabr 1941. Qori şəhəri”. (46, v-77) 
Məxfi  məlumatlarda,  404-cü  diviziyada  da  azərbaycanlıların  rus  dili  ilə 
bağlı  hədsiz  problemləri  olduğu  açıqlanırdı.  (47,  v-84)  Digər  məlumatda 
göstərilirdi  ki,  hərbi  hissələrdə  çoxlu  sayda  dezinteriya  və  malyariya  xəstəliyinə 
tutulanlar  vardır.  Həkimlə  bunun  səbəbini  tibbin  olmamasında  və  müalicənin 
vaxtında aparılmamasında görürdülər. Digər tərəfdən, əsgərlərə tibbi kömək üçün 
həkimlərə  müraciətə  icazə  verilmirdi.  Yalnız  sonradan  bu  qayda  ləğv  edilmişdi. 
(47,  v-84)  Məlum  olurdu  ki,  əsgərlərə  qaynanmış  çay  verilmir,  digər  millətlərdən 
olan aşpazlar isə yalnız özününküləri daha çox təmin edirlər. (48, v-87) 
Əsgərlərə  tibbi  xidmət  zəif  təşkil  olunduğundan  onların  müalicəsi 
axıradək  aparılmırdı.  Xəstəni  isə  diqqətsiz  müayinə  etdiklərindən  xəstəlik  tam 
müalicə  olunmurdu.  (49,  v-91)  Məxfi  məlumatda  yazılırdı:  “Mətbəxlərdə  sanitar 
vəziyyət  kifayətləndirici  deyil.  Ərzaq  məhsulları  hara  gəldi  atılıb.  Məsələn, 
kerosinlə  çayı,  unu  bir  yerdə  saxlayırlar.  Aşpazların  xalatları  və  əlləri  çirkli, 
dırnaqları uzun və qara kirlə doludur. Yeməyi iki nəfərə bir qabda vermək əvəzinə, 
bəzən  üçünə  verirlər”.  (50,  v-92)  Əsgərlər  həm  də  poçt  xidmətinin  yarıtmaz 
təşkilindən  şikayətlənirdilər.  Göndərdikləri  məktublara  cavab  ala  bilmirdilər.  (51, 
v-93)  Belə  hallar  da  olurdu  ki,  əsgərlərə  yeməyi  vaxtında  vermirdilər.  Axşam 
hazırlanan  yeməklər  səhər  paylanılırdı.  (52,  v-116)  Məxfi  sənədlərdə  əsgər 
ailələrinə  yerlərdəki  rəhbərlərin  düzgün  olmayan  münasibəti  sadalanırdı:  “1) 
Məmmədov  Eyvazın  ailəsinə  nədənsə  MTS  direktoru  çörək  vermir.  2)  Göyçay 
rayonundan  olan  Səmədovun  həyat  yoldaşını  qəzet  redaktoru  Məmmədov  
makinaçı  işindən  ixtisara salmış, başqasını işə götürmüşdür. 3) Lənkərandan olan 
Qafarov Qəzənfər Nəsrulla oğlunun ailəsi - qoca anası və iki uşağı bu günə qədər 
yardım almırlar. 4) Ağcabədi rayonundan olan Məmmədov Məmmədin ailəsi - 67 
yaşlı atası və yaşlı anası yardım almır”. (53, v-117) 
Hərbi hissələrdə səliqə-sahman, demək olar ki, yox idi (54, v-6). Ətrafda 
hər  yerdə  çalalar  qazılmışdı.  (55,  v-7)  Hərbi  əsgərlərin  müalicə  olunduğu 

---

qospitallarda  vəziyyət  lap  dözülməz  idi.  Azərbaycan  K(b)P  MK-ya  göndərilən 
məlumatlarda  aşağıdakılar aydın olurdu: “Azərbaycan K(b)P MK-nın tapşırığı ilə 
mən  Kirovabad,  Xanlar,  Qazax  rayonlarındakı  qospitalların  işi  ilə  tanış  oldum... 
Qospitaldakı  palatalarda  siçanlar  və  siçovullar  oynayır.  Onların  yox  edilməsinə 
qarşı  heç  bir  tədbir  görülmür.  Qospitallardakı  xəstələr  saman  doldurulmuş 
döşəklərdə  və  elə  o  cür  də  yastıqlarda  yatırlar.  İ.  Pasınkov.  Məxfı”.  (56,  v-61) 
Məlumatlardan  aydın  olurdu  ki,  əsgərlərin  özünüasma,  öldürmə  halları  getdikcə 
çoxalırdı. (56, v-89) 
Belə  gərgin  vəziyyətin  yarandığını  başa  düşən  Sovet  rəhbərliyi 
azərbaycanlılardan  ibarət  hərbi  hissələrin  yaradılmasına  icazə  verdi.  Artıq  döyüş 
bölgələrinə  göndərilən  azərbaycanlı  əsgərlərin  əksəriyyəti  416,  77,  223-cü  döyüş 
hissələrində olur, birgə vuruşurdular. (57, v-7) Qeyd edək ki, 1941-1943-cü illərdə 
1920-1925-ci ildə doğulanların hamısı  hərbi səfərbərliyə alınıb, döyüş bölgələrinə 
göndərilirdi. (58, v-6) 
Bütün  bunlara  baxmayaraq,  məxfi  hərbi  məlumatlarda  könüllü  əsir 
düşənlərin  sayının  çoxluğu  bildirilirdi:  “Diviziyanın  şəxsi  heyətinin  bir  hissəsi 
rəqibə təslim olur. 840 və 839-cu hissələrin komandirləri xaincəsinə alayları başqa 
istiqamətlərə aparmışlar”. (59,v-17) 
Bu  hallardan  sonra  Azərbaycandan  əlavə  əsgərlər  göndərilməsi  tələb 
olunurdu:  “Zaqafqaziya  Cəbhəsi  Qoşunları  komandanı,  ordu  generalı  Tyulenov 
yoldaşa,  surəti  Azərbaycan  K(b)P  MK-nın  katibi  Bağırov  yoldaşa,  Qızıl  Ordu 
Ehtiyat  Hissələr  İdarəsinin  rəisinə.  Təcili  surətdə  Azərbaycan  diviziyalarının 
toplanması  üçün  iyunun  12-dən  500  nəfər  416-cı  atıcı  diviziyası  üçün,  Cənub 
cəbhəsinə  500  nəfər,  Şimali  Qafqaz  cəbhəsinin  77-ci  atıcı  diviziyası  üçün 
göndərilsin.  Şadenko”  (60,  v-20).  M.  Bağırov  cavab  məktubunda  səfərbər 
olunanların  döyüş  hazırlığı  keçməsi  vacibliyinə  toxunub  yazırdı:  “Moskva. 
Formalaşdırma  Baş  İdarəsinin  rəisi  general-polkovnik  Şadenko  yoldaşa.  Hərbi 
çağırışçıların əlavə hazırlıq keçmədən cəbhəyə göndərilməsi ciddi təhlükə yaradır” 
(61, v-21). 
General  Şadenko  göndərilənlərlə  kifayətlənməyib  M.  Bağırovdan  daha 
çox  sayda  əsgərlərin  səfərbər  olunmasını  xahiş  edirdi:  “Lakin  bu  sayda  adam 
kifayət  deyil.  Belə  ki,  cəbhələr  yaxın  vaxtlarda  daha  2000  hazırlıq  keçmiş 
azərbaycanlının göndərilməsini istəyirlər. Qarşıda isə hər ay 1000-1500 adam hər 
diviziyaya  gondərilsin.  Sizin  köməyiniz  olmadan  biz  bunu  edə  bilmərik”  (62,  v-
23). 
M.  C.  Bağırov  isə  Moskvadan  göndərilən  bütün  tapşırıqları  yerinə 
yetirirdi. Çoxlu sayda azərbaycanlılar döyüş bölgələrinə göndərilirdi (63, v-27; 64, 
v-14; 65, v-29; 66, v-30; 67, v-33; 68, v-35). 
Azərbaycan K(b)P MK-nın xüsusi bölməsindəki “olduqca məxfidir” şriftli 
sənədlərdə göstərilirdi: “1941-ci ilin iyunun 1-nə olan məlumata görə Azərbaycan 
SSR-in  əhalisi  (hərbçisiz)  3  milyon  301  min  100  nəfərdir.  Vətən  müharibəsi 

---