NəSĠman yaqublu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Lakin almanların belə irqi baxışlarına və münasibətlərinə baxmayaraq müharibənin ilk aylarında həm könüllü, həm də əsir olaraq onların tərəfınə çoxlu sayda sabiq Qızıl Ordu əsgər və zabitləri keçmişdi. 1941-ci ilin noyabrın 1-dək alman düşərgələrində olanların sayı iki milyondan çox idi. Rozenberq isə bu rəqəmin 3,6 milyon olduğunu söyləyirdi. Bəs türk-tatar əsirlərindən milli legionlar yaratmaq fıkrini ilk dəfə kim irəli sürmüşdü? Mühlen yazırdı ki, bu fikrin təşviq ediciliyində iki türk generalının xüsusi rolu olmuşdu və 1941-ci ilin oktyabrında bu planın müsbət həyata keçirilməsində cəhdlər göstərmişdilər. Həmin generallardan biri tanınmış hərbçi Nuru Paşa (130, 71) digəri isə general Ərkilət ıdi. Qeyd edək ki, hələ 1941-ci ilin sentyabrında Berlinə golən Nuru Paşa Almaniya Xarici İşlər Nazirliyi ilə əlaqələr qurub Veyçzeker və Bermanla görüşlər keçirdi. Öz fıkir və ideyalarını, Almaniyada fəaliyyət proqramını açıqlayan Nuru Paşa həmin fikirlərin (yəni, Türk birliyinin) Türkiyədə çoxları tərəfindən dəstəkləndiyini bildirirdi. Nuru Paşa alman nümayəndələrinə izah edirdi ki, o, Türkiyə hökumətindən xəbərsiz olaraq buraya gəlməmişdir. Berlinə yola düşməzdən qabaq o, bu səfəri haqqında ancaq Baş Nazirə məlumat vermişdi. Lakin Almaniya dövləti Nuru Paşanın təkliflərini onun gözlədiyi kimi qarşılamadı. Almaniyanı Türkiyənin rəsmi dövlət mövqeyi ilə Pantürkist təşkilatları arasındakı münasibətlərin fərqli olması narahat edirdi. Bununla əlaqədar Berman Ribbentropa hazırladığı məlumatda Hitlerin ideyalarını əsas götürüb bildirirdi: Sovet İttifaqının məğlubiyyətindən sonra keçmiş Rusiya imperiyasının böyük ərazisi başqa dövlətlərin yox, Almaniyanın təsiri altına düşməlidir”. (270, s.l 12) Berman hesab edirdi ki, neft maraqları baxımından Türkiyəyə Mosul rayonunu güzəştə getmək mümkün olsa da, Bammi və Bakı əraziləri tamamilə istisnalıq təşkil edir. Berman düşünürdü ki, yalnız Türküstanda Türkiyənin müttəfiqliyi ilə türk dövlətləri yaratmaq olar. Eyni zamanda, Nuru Paşaya Berlində pantürkist ideyalarını təbliğ etməyə, xüsusən müsəlman hərbi əsirləri arasında iş aparmağa, onlardan sovet ərazilərində təbliğat üçün istifadə etməyə və hərbi hissələr yaratmağa razılıq verildi. Almanlar hərbi əsirlərlə iş aparmaq məqsədi ilə ayrı-ayrı xalqların mühacirətdəki liderləri ilə də əlaqələr qururdular. Bundan ötrü Şərq Nazirliyi tərkibində müvafiq komissiyalar yaradılırdı. Komissiyaların məqsədi əsirlərin siyahılarını tutmaq, onları gələcək günlər üçün işlərə hazırlamaq idi. Bununla əlaqədar, almanlar hələ ötən illərdən Almaniyada fəaliyyət göstərmiş mühacir liderlərə xüsusi önəm verirdilər. İdil-Ural türklərindən olan Əhməd Teymur xatırlayırdı: “Məsələn, İdil- Ural işini mən, (sonralar Əbdürrəhman Şəfi Almaz) yürüdürdüm, Azərbaycan işinə Mehmet bəy (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə), Şimali Qafqaz işinə Əli xan Qantəmir və dostları baxırdı. Türküstanlı əsirlərlə ilgilənmək üzrə komisyona alınan Vəli Qəyyum xan isə Mustafa Çokay gəldikdən sonra onun müavini olaraq çalışmalarını davam etdirdi. Bundan başqa, komisyonda gürcü və erməni işlərini yürüdən üzvlər də vardı... Komisyon üzvləri arasında səmimi bir qardaşlıq və dostluq havası hökm sürürdü. Hər kəs bu savaşa millətləri qurtuluşa götürəcək böyük bir savaş olaraq baxırdı”. (380, s.218) 1941-ci ilin avqustundan fəaliyyətə keçən komissiya düşərgələrdəki əsirlərlə görüşməyə başladı. İdil-Ural komissiyasına (buraya tatarlar, başqırdlar, çuvaşlar və fin xalqlarının nümayəndələri daxil idi) Əhməd Teymur, Türküstan komissiyasına özbək Vəli Qəyyum xan, Şimali Qafqaz komissiyasına Əli xan Qantəmir, Azərbaycan komissiyasına isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə daxil idi. Bundan əlavə, Gürcüstan və Ermənistan üçün də müvafiq komissiyalar vardı. Ümumi komisyon Başqanı isə NSDAP-ın (Milli Sosialist Almaniya Fəhlə Partiyası) SA batalyonundan şturmbanfürer Geybel adlı bir alman idi. Sovet savaş əsirləri ilə ilk münasibətlər quran bu komissiyalar onların arasından uyğun olanlarının seçilib legionlar yaradılmasına şərait açdı. Məhz bu komissiyaların fəaliyyətindən sonra ilkin olaraq “Tatar legionu” kimi əsgəri birliklər qurulmağa başladı. Qeyd edək ki, Polşada, Rodom şəhərində formalaşan Azərbaycan legionerləri haqqında məlumata Belorusiya Respublikasının Dövlət Təhlükəsizlik Komissarı L. Çanavanın 1943-cü ildəki 25 iyun raportunda da rast gəlmək mümkündür. Raportda göstərilirdi ki, Azərbaycan milli legionu 5 min nəfəri əhatə edən 5 taburdan ibarətdir və Yedlino stansiyası yaxınlığında yerləşmişdir. (324) İlk azərbaycanlı əsirlər digər xalqlardan olanlarla birgə alman ober- leytenant Baron fon Qoubenin başçılığı altında Zaporojye yaxınlığındakı 444 saylı təhlükəsizlik diviziyasında birləşdirildi. Sonra onlardan alman zabitlərinin rəhbərliyi altında Türküstan taburu yaradıldı və bu sonradan 444 saylı türk taburu adını aldı (393, s. 26). 1941-ci ilin sonlarına yaxın alman zabit Mayer Mader Özbəkistanın mühacirətdə olan siyasətçisi Vəli Qəyyumxanı da cəlb edərək qırmızı ordunun əsir düşmüş əsgərlərindən türk mənşəli mübarizə dəstəsi yaratdı və onlar təxribat işlərinə cəlb cdildilər. Az sonra Azərbaycandan və digər bölgələrdən olan türk mənşəliləri də bu işə yaxınlaşdırıb yeni dəstələr yaratdılar. Qeyd edək ki, 1942-ci ilin fevralın 18-dən rəhbəredici orqan Şərq legionlarının komandir və ya qərargahı adlandırıldı. Şərq legionlarının komandanları xidməti baxımından rütbə sırası ilə düzülürdülər və onların başlıca vəzifəsi müxtəlif millətlərdən olan hərbi əsirlərdən gücləndirilmiş hərbi taburlar yaratmaq idi. Türküstan, Qafqaz, sonradan formalaşan Azərbaycan legionları məhz Mayer-Maderin yaratdığı hissələrin davamı kimi qurulmaqda idi və 1942-ci ilin fevralın 19-dan bunların hamısı birləşdirildi. Şərq legionlarının qərargahı almanların müharibədə qələbəsini reallaşdırmaq üçün işi sürətləndirmək istəyirdi. Bu məqsədlə almanlar artıq 450- 452-781-782-783-784 saylı Türküstan piyada taburu iki 804-805 saylı azərbaycanlı Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|