NəSĠman yaqublu

işlərimizi  bir  gündə  qurtardıq  və  ertəsi  gün  hələ  tamamilə  təmizlənməmiş  olan 
minalı  yollar  arasından  hücuma  başladıq.  Ruslar  çaşmışdılar.  Buna  baxmayaraq, 
üstünlük  bunların  tərəfində  olduğuna  görə  yerlərini  tərk  etmək  istəmirdilər. 
Dəhşətli  bir  döyüşdən  sonra  əsgərlərimiz  irəlilədilər  və  düşmənlə  üzbəüz 
vuruşmağa  başladılar.  Döyüş  şiddətlənincə,  Stalin  strategiyasının  yeni  bir 
formasının şahidi olduq. Rus topçuları bütün döyüş sahəsini topa tutdular və artıq 
biri digərinin sahəsinə daxil olmuş hər iki tərəfin qüvvələrini ləğv etmək istədilər. 
Bu  halda  üçlü  təyyarə  eskadrası  yardımımıza  gəldi.  “Messer”lər  düşmən 
batareyasını  bir  neçə  dəqiqədə  susduraraq,  rəsmi  keçid  etmiş  kimi  döyüş  sahəsi 
üzərindən  uçub  keçdilər.  O  dəqiqə  maşınların  səs  və  gurultuları  da  düşməni 
vahiməyə  saldı.  Ruslar  artıq  məğlub  olmuşdular.  Biz  düşmənlərdən  bir  qismini 
məhv edərək bir xeyli irəliləmiş və döyüş həyəcanı içində iki düşmən qüvvəsinin 
arasına  soxulmuşduq.  Qırmızı  həriflər  fürsət  tapıb  hər  iki  tərəfdən  üzərimizə 
hücum  etdilər.  Dərhal  süngülərimizi  taxdıq  və  rusların  “ura”  bağırtılarına  qarşı 
“Allah”  -  deyə  hayqırdıq.  Türkün  “Allah,  Allah”  sədası  qarşısında  rusun  “ura” 
bağırtıları elə sönük və zəif idi ki... Bu qanlı döyüşdə ruslar məğlub oldular, bir çox 
rus  zabiti  və  əsgərlərini  əsir  aldıq.  Diviziya  komandanı  bütün  yüksək  hərbi 
rütbəlilərlə bərabər bizi təbrik etməyə gəldi. Soydaş aslanlarımı alman dostlarımıza 
təqdim etdim və yeni hərbi formaları ilə əsgi çar ordularını andıran rus əsgərlərini 
də  onlara  göstərdim.  Dostlarımız  və  düşmənlərimiz  dərin  bir  heyrət  içində  idilər. 
Çünki,  rusları  məğlub  etmiş  olan  aslanlar,  dünən  “yoldaş”  deyə  həqarət  etdikləri 
türk uşaqları idi. Almanlar heyrət edirdilər. Çünki, hünər göstərən həmin əsgərlər 
dünənə  qədər  “Untermanş”  (“ən  aşağı  adam”)  -  deyə  onların  istehza  etdikləri 
əsirlərdi”.  (177,  s.  99-102)  Azərbaycan  legionerlərinin  döyüşlərdəki  fədakarlığı 
alman  hərbi  komandanlığı  tərəfindən  lazımınca  qiymətləndirilirdi.  Keçmiş 
legionerlərdən  biri  ilk  keçirdikləri  uğurlu  döyüşü  belə  xatırlayırdı:  1942-ci  ilin 
yanvar  ayında  Polşanın  Yedlino  şəhərində  toplanmış  7000  qafqaziyalılardan 
mürəkkəb  əsgəri  birlik  -  804  saylı  tabur  (bu  tabur  sonradan  əsasən 
azərbaycanlıların  adı  ilə  bağlandı)  alman  minbaşısı  Qlogerin  rəhbərliyində 
Qafqasyaya  göndərildi.  Taburumuz  “Mostovoy”  bölgəsinin  “Çubinski”  kəndinə 
daxil  oldu.  Burada  4-cü  alman  dağ  alayı  ilə  birləşərək  hərəkət  əmrini  aldı. 
Avqustun 26-da səhər saat 4-də minbaşı Qlogerin əmri ilə taburumuzun 2 və 4-cü 
bölükləri ilə  bir alman dağ alayının köməyi ilə hücuma  keçdik. Kəndlərə  iki  yüz 
metr  qalmış  komandiri  Xasay  taqım  komandirlərinə  son  əmrlərini  bildirdi.  Buna 
uyğun  hücuma  keçdik...  Bizim  vuruşmamıza  şahid  olan  alman  dağ  bölüyünün 
komandiri  Moritz  bunları  söylədi:  “Məni  4-cü  dağ  alay  komandiri  general  N. 
Braun  sizin  hamınızdan  raport  yazmaq  üçün  bura  göndərdi.  Vuruşmağınızı 
gördüm, heyran qaldım. Əsgəri məktəbdə ikən türklərin hərb meydanında şücaətlə 
vuruşduqlarını  oxumuşdum.  Bu  gün  sizi  gördükdən  sonra  buna  şahid  oldum. 
Raportum sizi mədh edən sətirlərlə dolacaqdır” (135, s. 25-26). 

---

Belə  uğurlu  döyüşlərdən  sonra  alman  yüksək  komandanlığının  xüsusi 
təbriki  də  oxunurdu.  Təsadüfi  deyildi  ki,  1942-ci  ilin  oktyabrında  Şərq  könüllü 
birliklərinin komandanı general Köstrinq “Bahovisko” bölgəsində 804-cü taburun 
bütün  döyüşçülərini  toplayıb  demişdi:  “Sizin  yeni  bir  qəhrəmanlığınızı  daha 
duydum,  çox  sevindim  və  sizi  xüsusi  olaraq  təbrik  etmək  üçün  buraya  qədər 
gəldim. 804 saylı taburun buraya göndərilməsinin səbəbi, sizə olan etimadımızı bir 
daha  gücləndirmək  üçündür.  İndi  biz  qafqaziyalıların  ruslara  qarşı  almanlardan 
daha  yaxşı  çarpışmaq  qüdrətində  olduğunu  anladıq.  Yaşasın  vətən  uğrunda 
çarpışan qafqasya qəhrəmanları!” (403, s.25-26). 
General  Köstrinq  axşam  ziyafətində  isə  tərifli  sözlərini  belə 
yekunlaşdırmışdı:  “Mən  uzun  illər  Moskvada  hərbi  attaşe  olaraq  çalışdım.  Bu 
etibarla  sizləri  yaxşı  anladım.  Baş  komandanlığa  da,  qafqaziyalıların  yalnız  indi 
deyil,  100  ildən  bəri  vətənləri  üçün  vuruşduqlarını  söylədim  və  bu  ölkə 
övladlarının şücaətini tərif etdim” (403, s. 25-26). 
Azərbaycan legionerlərinin yüksək döyüş bacarığı və qorxmazlığı haqqında 
Berlində çap edilən “Siqnal” qəzetində də çoxlu məlumatlar dərc olunurdu: “Aslan 
sözünün  azərbaycanca  mənası  şir  deməkdir.  1943-ci  ilin  yazında,  bu  söz  bütün 
Kubanda  şərəf  və  qəhrəmanlıq  rəmzinə  çevrildi.  Cəbhənin  bu  bölgəsindəki 
döyüşlərdə  fərqlənən  mayor  Fətəlibəylinin  başçılıq  etdiyi  Azərbaycan  taburu 
döyüşçülərini  “Aslan”  adlandırırdılar.  Mayor  isə  indinin  özündə  belə  həyəcanını 
gizlətmədən bu qəhrəman günləri xatırlayır. Yüksək  şərəf rəmzi hücum nişanıdır. 
Yalnız  əlbəyaxa  döyüşdə  müstəsna  bacarıq  və  kişilik  göstərənləri  həmin  nişanla 
təltif  edirlər.  Kuban  çöllərində  azərbaycanlı  döyüşçüləri  şərqli  könüllülərdən 
birinci  olaraq  ilk  belə  hücum  nişanlarına  layiq  görüldülər.  Belə  nişanlardan  biri 
mayorun da döşündən asılıb”. (344, s.4) 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  Azərbaycan  legionerlərinə  əvvəlcə  qrup  halında 
başçılıq  edilsə  də,  (A.  Atamalıbəyov,  F.  Əmircan  və  Ə.  Fətəlibəyli-Düdənginski) 
burada daha çox fəallıq göstərən Ə. Fətəlibəyli-Düdənginski idi. 
Ə.  Fətəlibəyli-Düdənginski  əslən  Naxçıvanın  Şərur  rayonundandır.  O, 
1908-ci il iyunun 12-də Şərurun Düdəngə kəndində anadan olmuşdur. Ata-babaları 
məşhur  Səfəvi  nəslinə  mənsubdur.  “Əlincə  yaddaşı,  Naxçıvan,  1914-1992” 
kitabında  bu  haqda  maraqlı  məlumatlar  verilmişdir:  “Arpaçayın  sol  sahilində 
məskunlaşan  səfəvilərə  (Səfiyevlərə)  gəldikdə,  bu  tayfanın  nümayəndələri  də 
dövlət  aparatalarında  mövqe  sahibləri  olmuşlar.  Qəza  rəislərinin  əksəriyyəti 
səfəvilərdən ibarət idi. Səfəvilər nəslində Nəso xan ləqəbi ilə tanınmış İsmayıl xan 
bir qayda  olaraq qəzanın  mirabı seçilərdi.  1914-1915-ci  illərdə  onu bir neçə  dəfə 
şəxsən görmüşdüm, boy-buxunlu, saqqallı kişiydi. Səfəvilər 1920-ci ildən etibarən 
xeyli  zəifləmiş,  mülkləri  dağılmış,  özləri  də  pərən-pərən  düşmüşlər.  Səfəvilərin 
nümayəndəsi  Teymur  bəy  ömrünün  sonunadək  Şərur  Qəza  İcraiyyə  Komitəsinin 
katibi vəzifəsində işləmişdir. Tağı bəy Baş Noraşen natamam orta məktəbində rus 
dilini  tədris  etmişdir.  Allah  rəhmət  eləsin,  mən  də  ondan  dərs  almışam. 

---