NəSĠman yaqublu

Səfiyevlərdən Əbdürrəhman (Abo) Fətəlibəyov İsmayıl xanın (Nəso xanın) nəvəsi 
idi.  Qərəz,  İsmayılın  övladları  -  Bəhlul  xanı,  Beytulla  xanı,  Rəşid  xanı  sovet 
hökuməti  zülmə  düçar  etdi,  axırına  çıxdı.  Beytulla  xandan  başqa,  hamısı  məhv 
oldu.  Səfəvilərin  həm  də  Dərələyəzdə  yaşayan  Vəkilovlarla  qohumluğu  vardır. 
Səfiyevlər  sülaləsində  qalan  nəslin  az  bir  qismi  hazırda  Baş  Noraşendə  - 
Cəlilkənddə məskundur. Bu sülalənin görkəmli şəxsiyyətlərindən biri də uzun illər 
ictimaiyyətimizə  Vətən  xaini  kimi  təqdim  olunan  Əbdürrəhman  (Abo)   
Düdənginskidi.  Mən  Abonu  üç  dəfə  görmüşəm.  Kəlbalı  xan  ona  oxşayırdı. 
Olduqca  cəsur,  mərd  adam  idi.  Hakimiyyətə  gəlmiş  yeni  təhsil  görməyən,  amma 
vəzifədə  olan  adamları  incidərdilər.  1929-cu  ildə  Abonu  (Əbdürrəhmanı) 
komsomol  sıralarından  xaric  edəndə,  gənc  Əbdürrəhman  ona  amansız  mövqe 
tutanlar  qarşısında  əsəblərini  cilovlaya  bilməyib  ağlayır  və  deyir  ki,  məni  atama 
görə  cəzalandırırsınız,  axı,  mən  onu  görməmişəm,  Allahın  himayəsində   
böyümüşəm.  Tənələrə,  təhqirlərə  dözməyən  yeniyetmə  kəndi  gizlincə  tərk  edib 
Tiflisə  gəlir.  Tiflisdə  hərbi  məktəbdə  oxuyan  Əbdürrəhmanla  tez-tez  görüşərdik.   
Zaqafqaziya  Kommunist  Universitetində  oxuyan  naxçıvanlı  tələbələrin  yanına 
vaxtaşırı  gələrdi,  tələbə  dostum  Hüseyn  Mahmudovla  dostluq  edərdi.  Gözündə 
daim kədər var idi, doğma kəndində verilən mənəvi əzablar ona rahatlıq verməzdi. 
Zavallı  bilmirdi  ki,  qohumlarının  qarşılaşacağı  müsibətlər  hələ  irəlidə  idi.  Açıq 
danışmağı sevirdi, düz sözün aşiqi idi. Qətiyyətlə deyirəm: o heç zaman el-obasına, 
doğma xalqına dönük çıxa bilməzdi. Hər zaman bu fikirdə olmuşam”. (105, s.121-
122) 
Ə.  Fətəlibəylinin  atası  Əli  bəy  Fətəlibəyli  Naxçıvanın  Şərur  rayonunun 
Düdəngə,  Zeyvə  kəndlərinin  bəyi  olaraq  hörmətli,  tanınmış  şəxsiyyətlərdən  biri 
olmuşdur.  Əli  bəy  çar  Rusiyasının  vaxtında  Türküstan,  sonralar  İrəvan 
quberniyasının  sərhədi  boyu  zabit  kimi  xidmət  etmişdir.  İrəvan  quberniyasında 
olan vaxt zabitlər yığıncağında bir rus zabiti müsəlman dininə  istehza etdikdə, Əli 
bəy  qılıncı  ilə  rus  zabitini  vurmaq  istəmişdir.  Oradakı  zabitlər  Əli  bəyi 
sakitləşdirmişlər. Bir ay sonra Əli bəyi zəhərləyib öldürdülər. Böyük oğlu Qulam  
(Əbdürrəhman Fətəlibəylinin qardaşı) xatırlayırdı: “Biz gələn günün sabahı zabitlər 
yığıncağında  axşam  yeməyindən sonra  ağam özünü pis  hiss elədi,  gecə  yarısında 
keçindi.  Bu  xəbər  çatan  kimi  qaynı  Nəsrulla  xan  bir  neçə  nəfərlə  hərbi  hissəyə 
gedərək  Əli  bəyin  cəsədini  gətirib  Düdəngədə  dəfn  elədilər.  Bu  yolla  Əli  bəyi 
1910-cu ildə zəhərləyib öldürdülər”. (148) 
Atası belə faciəli surətdə öldürüləndə Əbdürrəhman bəyin iki yaşı vardı. F. 
Düdənginski gənc yaşlarında əsgər getmiş, hərbi piyada məktəbini bitirmiş, (124) 
Azərbaycan  diviziyasında  zabit  olmuşdur.  1935-1936-cı  illərdə  Moskva  Hərbi 
Akademiyasına  oxumağa  göndərilmişdir.  1937-ci  ildə  Bakıda  məzuniyyətdə 
olarkən  əmisi  Əhməd  bəyin  məsləhəti  ilə  Leyla  xanım  Qazıyeva  ilə  evlənmişdir. 
Məzuniyyəti  qurtardıqdan  sonra  həyat  yoldaşını,  qayınanasını  özü  ilə  Leninqrada 

---

(indiki  Sankt-Peterburq)  aparmış  və  1940-cı  ilə  qədər  burada  yaşamışlar.  1938-ci 
ildə Leninqradda ilk övladı Əli anadan olub. 
Qeyd  edək  ki,  Ə.  Düdənginski  olduqca  bacarıqlı  bir  zabit  idi.  O,  1939-cu 
ildə  Finlandiya  müharibəsində  iştirak  etmiş,  “Qırmızı  Ulduz”  ordeni  ilə  təltif 
olunmuşdur.  O,  bir  müddət  Leninqrad  dairəsi  qərargahında  6-cı  şöbənin  rəisi 
işləmişdir.  1940-cı  ildə  Sovet  ordu  hissələri  Pribaltika  respublikalarını  işğal 
etdikdən sonra Ə. Düdənginski Riqada yerləşən hərbi qərargaha göndərilmiş, orada 
almanlara əsir düşmüşdür. 
Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqu M. Ə. Rəsulzadə də 
Ə.  Fətəlibəyli-Düdənginskini  yüksək  qiymətləndirir  və  onunla  ilk  görüşünü  belə 
xatırlayırdı:  “Hərarətli  və  anlayışlı  bir  əsgərlə  qarşılaşmışdım.  Milli  davanın 
əsaslarını və mücadilə kadrosunun proqramını məndən duymuş, məmnun olmuşdu. 
Milli  Azərbaycan  Komitəsi,  nasist  alman  məqamlarına  məram  anlada  bilmədi. 
Hitler  “heç  bir  komitə  istəmirəm”  demiş,  təşkil  olunan  milli  legionlarla  ordu 
qərargahı arasında rabitə vəzifəsini aparan məhdud və müəyyən işlərlə bağlı olan 
“Rabitə Heyətləri” (Əlaqələr heyəti) qurulmasını əmr  etmişdi. Azərbaycan Rabitə 
Heyətinin başına da mərhum Fətəlibəyli gətirilmişdi. 
İş  bu  şəkil  alınca,  mayor  Fətəlibəyliyə  müvəffəqiyyətlər  təmənna  edərək, 
fəaliyyət  sahəsindən  çəkilmiş  və  milli  əsaslarımıza  sadiq  qaldığı  müddətcə,  onu 
mənən dəstəkləyəcəyimizi vəd etmişdik”. (178, s.11-14; 181, s. 64). 
Sonralar  SSRİ-nin  Müdafiə  Naziri  olmuş,  bir  zamanlar  Ə.  Fətəlibəyli  ilə 
birgə  Baş  Qərargahın  Akademiyasında  oxumuş  Sovet  İttifaqı  Marşalı  A.  Qreçko 
yazırdı:  “O,  heyrətedicı  bir  aydın  ağıla  və  təhlil  düşüncəsinə  malik  idi.  O, 
anadangəlmə  komandir idi.  Hərbi taktika  məsələlərində  bizim heç birimiz  onunla 
müqayisə oluna bilməzdik”. (12, s. 105) 
Mühacirət  illərində  sovet  rejiminə  qarşı  ideoloji  mübarizə  aparmış, 
“Hakimiyyətin  texnologiyası”,  “Partokratiya”,  Stalin  və  Beriya  haqqında  kitablar 
müəllifi kimi tanınmış, əslən çeçen millətindən olan Əbdürrəhman Avtorxanov Ə. 
Fətəlibəylini belə dəyərləndirirdi: “Hardasa 1943-cü ilin ortalarında, mən Berlində 
Vermaxtın Ali Komandanlığının  (OKV) qəbulunda  qafqazlı görkəmində,  sovet 
hərbi  əsiri  zabiti  formasında  olan  (xarici  görkəmindən  hiss  edilirdi  ki,  o, 
düşərgədən  yenicə  azad  olunub)  bir  nəfərlə  qarşılaşdım.  Hiss  olunurdu  ki,  həmin 
şəxs  fikirlidir,  daxili  qayğıları  ilə  məşğuldur  və  taleyin  ona  nə  hazırlayacağını 
düşünür. Qəbul otağında adamlar çox idi və bir qədər tərəddüddən sonra mən ona 
yaxınlaşıb qafqazlı olub-olmadığını soruşdum. Gözlənilməz sualdan o, səksəndi və 
cavab  vermək  əvəzinə  eyni  sualla  da  mənə  müraciət  etdi.  Mən  özümü  təqdim 
etdim.  O  da  özünü  təqdim  etdi:  keçmiş  sovet  ordusu  mayoru,  azərbaycanlı  Əbo 
Düdənginski.  Həmin  vaxtdan  bizim  dostluğumuz  başladı.  İnanıram  ki,  Abonu 
ömründə bir dəfə görən şəxs, bu qeyri-adi insanı heç zaman unuda bilməz. Onun 
şəxsi ünsiyyəti, onun şahzadəliyi, onun çətinliyə düşən hər şəxsə köməyə hazırlığı 

---