NəSĠman yaqublu

uğrundakı  mübarizələrdə  qarşıya  çıxa  biləcək  çətinliyi  sizinlə  bölüşdürməyə 
hazırdır.  Yaşasın  Azərbaycan  və  Qafqaz  xalqlarının  sıxı  birliyi!”  (154)  Vəli 
Qəyyum  isə  (Türküstan  Milli  Komitəsinin  prezidenti)  çıxışında  dedi: 
“Azərbaycanlı  qardaşlarımızın  bu  günkü  qurultayını  Milli  Türküstan  Birlik 
Komitəsi  adından  səmimi  ürəklə  təbrik  edirəm!  Türküstan  xalqı  bu  qan 
qardaşlarımıza  böyük  qalibiyyətlər  diləyir.  Azərbaycanın,  Qafqazın  düşməni 
Rusiyadır. Bu düşmən bizim Türküstanda 60-70 illərdən bəri bütün varlığımızı yox 
edib, kişilərimizi güllələyib öldürən, tarixi-mədəni varlığımızı yandıran düşməndir. 
İllərdən bəri öz istiqlalımızı almaq üçün çarpışmaqdayız. Bu yolda qanlar tökdük. 
Azərbaycan da, Qafqaz da istiqlalını almaq üçün qan tökür və tökməkdədir. Bizdə 
olan qanlı faciələr Azərbaycanda da olmuşdur. Ona görə, sizlərin düşməni bizim də 
düşmənimizdir.  Bizim  düşmənimiz  sizin  də  düşməninizdir.  Biz  istiqlal  üçün 
vuruşurkən  azərbaycanlıları,  qafqazlıları  özümüzün  ən  yaxın  dostumuz  və 
müttəfiqimiz  hesab  edirik.  Bu,  səmimi  sözdür.  Qoy  bunu  qan  qardaşlarımız 
bilsinlər. 
Bu  gün  Türküstan  milli  əsgərləri  düşmən  harada  olursa  -  orada  da 
vuruşmaqdadırlar.  Azərbaycan,  alman,  Qafqaz  əsgərlərilə  bizim  əsgərlərimiz 
birgədirlər.  Bizim  əsgərlərimiz  Qafqazda  Kalmık  çöllərində  düşmənə  qarşı  əl-ələ 
verib  vuruşdular.  Birgə  qan  tökdük.  Bu  qan,  azadlıq  yolunda  tökülən  qandır.  Bu 
qan,  bizdən  millət  işinə  sədaqətli  olmağımızı  istəyir.  Bu  qan,  bizi  bir-birimizə 
kəskin və ayrılmaz surətdə bağladı. Bunu hamı bilir. Neçin biz vuruşuruq? Bizlər 
yalnız  istiqlal,  vətən,  millət  azadlığı  almaq  üçün  vuruşuruq.  Bizim  şüarımız: 
istiqlal,  istiqlal,  yenə  istiqlaldır!  Bu  şüar  nə  bu  gün,  nə  də  dünən  doğulmadı.  Bu 
şüar,  babalarımızın  şüarıdır.  Bu  şüar,  ruslar  ana  yurdumuza  murdar  ayaqlarını 
basdığı gündən başlayıb ortalığa atılan milli şüardır, istiqlal şüarıdır. Bizdə bundan 
başqa  şüar  yoxdur.  Bu  günkü  qurultay  milli  hərəkatda,  azərbaycanlı 
qardaşlarımızın  milli  tarixində  qoy  müqəddəs  yerini  alsın!  Bütün  işlərinizdə 
qalibiyyətlər  diləyirəm.  Yaşasın  Azərbaycan  istiqlalı!  Yaşasın  Qafqaz  istiqlallı!” 
(194) 
Şəfi Elmas da öz (İdil-Ural tatar Milli Komitəsi başçısı) çıxışında dedi: 
“Azərbaycanlı qardaşlarım! Bu gün bu təntənəli toplantıda çıxış edərək İdil-
Ural tatar Milli Komitəsi adı ilə sizi təbrik etməyi böyük şərəf sayıram. 
Mən,  öz  qan  qardaşlarım  azərbaycanlılarla  yalnız  tarix  üzrə  deyil,  həm  də 
1918-20-ci  illərdə  Bakıda  yaşadım  və  müstəqil  Azərbaycan  dövlətinin  bərabər 
hüquqlu bir vətəndaşı pasportunu daşımaq şərəfinə  nail olduğum zamanlardan da 
tanışam. Mən həyatımda çoxlu ağır günlər görmüşəm: ata-anamı və əqrəbamı hələ 
cocuq  ikən  itirdim;  lakin  bunların  heç  biri  -  1920-ci  ildə  qırmızı  rus  dəstələrinin 
Azərbaycana  girib  müstəqil  Azərbaycan  bayrağını  endirdiklərini  və  onun  yerinə 
qırmızı  bir  cındırı  asdıqlarını  gördüyüm  gün  qədər  ağır  olmamışdır.  Mən  hələ  o 
zaman  -  o  müsibətləri  gördüyüm  zamanlarda,  qırmızıların  Azərbaycan  milli 
bayrağını daimi olaraq məhv edə bilməyəcəklərinə arxayındım. 

---

Hərgah  Azərbaycan  1920-ci  ildə  rus  işğalçılarına  qarşı  təkcə,  bərabər 
olmayan  döyüşlər  aparmağa  məcbur  edilmişdisə,  indi  o,  yalnız  deyildir.  Öz 
azadlığı uğrunda çarpışan qan qardaşları İdil-Uralçılar, türküstanlılar və əsrlərlə rus 
zülmü altında inləyən digər xalqlar da sizinlə bərabər ayağa qalxmışlar. Onlar da 
silaha  sarılmış  və  böyük  alman  xalqı  ilə  bərabər  rus  hakimlərinə  qarşı  həyat 
uğrunda  mübarizə  edirlər.  Yaxın  gələcəkdə  buna  bənzər  bayramların  vətəndən 
minlərlə  kilometr  uzaqlarda  deyil,  azad  və  müstəqil  Azərbaycan  dövlətinin 
paytaxtında  -  Bakıda  keçiriləcəyinə  qəti  inamımız  vardır.  Gənc  Azərbaycan 
Ordusuna və onun rəhbərlərinə eşq olsun! Rus təpikləri altında inləyən millətlərin 
qurtarıcısı böyük Adolf Hitlerə eşq olsun!”(8) 
Milli  Azərbaycan  Qurultayının  axşam  toplantısı  Azərbaycanın  milli  marşı 
və alman milli himninin xor oxunması və milli oyunların ifası ilə yekunlaşdı. 
Noyabrın  8-də  Milli  Azərbaycan  Qurultayının  səhər  toplantısında  ayrı-ayrı 
məsələlərlə  bağlı  da  bir  çox  çıxışlar  oldu.  Axşam  isə  qurultay  nümayəndələrinə 
ziyafət verildi və qurultay nümayəndələri bir-birini salamlayaraq ayrıldılar. 
Milli  Azərbaycan  Qurultayı  beş  maddədən  ibarət  olan  qərar  qəbul  etdi:  1) 
1918-ci  il,  28  Mayıs  -  1920-ci  il  27  aprel  (nisan)ə  qədər  davam  etmiş  Milli 
Azərbaycan  hökuməti  dövrü  şanlı  tariximizin  ən  parlaq  səhifəsini  təşkil  edir;  2) 
Vətənimiz bolşevik istilasına uğradıqdan sonra keçən bu 23 illik müddət içərisində, 
millətimizin istər vətən daxilində və istər yad ellərdə apardığı (yürütdüyü) şanlı və 
qanlı mübarizə yalnız bu istiqlalın bərpası uğrunda olmuşdur; 3) Qurultay, bu ağır 
şərait daxilində aparılan mübarizədə canlarını vətənin azadlığı uğrunda fəda etmiş 
şəhidlərin xatirəsini  hörmət  və  ehtiramla  yad edər; 4) Dünyanı sarsıdan bu İkinci 
Cahan  müharibəsi  nəticəsində  milli  müqəddəratımızın  həllinə  və  istiqlalımızın 
bərpasına  sarsılmaz  bir  inamımız  vardır.  Bunun  isə  ilk  şərti  əzəli  və  əbədi 
düşmənimizin məhvindən ibarətdir. Bunun üçün də milli mənafeyimiz bizi bu gün 
bolşevizmə  qarşı  qəti  döyüş  aparan  və  (yürüdən)  və  tarix  boyu  türk  xalqlarının 
dostu olan Almaniyaya bağlamışdır; 5) Qurultay əsrlər boyu olduğu kimi, bu gün 
də Azərbaycan xalqı ilə Qafqaz qonşuları və qardaş Şimali Qafqaz, Türküstan, İdil-
Ural  və  Krım  xalqları  ilə  eyni  qayə  və  ideal  birliyi  müşahidə  edir  və  onlarla 
işbirliyini zəruri sayır”. (178, s. 13) Milli Azərbaycan Qurultayı azərbaycanlılarda  
böyük  ruh  yüksəkliyi  yaratdı.  Onların  qurultayda  keçirdiyi  təəssüratlar 
legionerlərin  nəşr  etdiyi  “Azərbaycan”  qəzetində  belə    təsvir  olunurdu:  “Böyük, 
lakin, Azərbaycanın ümumi sahəsinə görə əlbəttə çox kiçik olan bir salonda, sanki 
bütün  Azərbaycan  seyr  edilir.  Hələ  rəsmiyyətə  keçilməmişdir.  Yurddaşlar  topa-
topa  ora-burada  danışırlar.  Danışıq  tərzləri  haman  Azərbaycanın  müxtəlif 
hissələrini  adama  xatırladır.  Budur  Nuxalı  şivəsi,  budur,  qarabağlı,  gəncəli,  
qazaxlı,  şamaxılı,  bakılı,  sairə  və  sairə...  Vətənin  doğma  oğullarına  nəzər 
yetirdikcə,  onun  canlı  mənzərələrini  ümumi  bir  şəkildə  seyr  etmək  olur.  Hər 
topadan  ancaq  vətən  və  ana  səsləri  eşidilməkdədir.  Vətən  və  ana!..  Bunlar  necə 
böyük adlardır. Fəqət, hələlik nə qədər uzaq, uzaqdadırlar. Vətəndən uzaqlaşdıqdan 

---