NəSĠman yaqublu

Qeyd  edək  ki,  “Şərqi  Türk  Silahlı  Gücü”  üçün  Harun  əl  Rəşid  bəy, 
“Qafqaz Silahlı Gücü” üçün isə Şimali Qafqaziyalı Lazar Biçeraxov seçilsə də, bu 
birliyin işini tamamlaya bilmədi. Bu birliklərə paralel olaraq yaradılan “Şərqi Türk 
Şurası” başqanlığına  Krım tatarı Krıməl, sonradan isə daha nüfuzlu  Qəyyum  xan 
təklif  olundu.  Lakin,  hər  ikisinin  münasibətlərindəki  gərginlik  nəticəsində  “Şərq 
Türk Şurası” reallaşmadı. “Qafqaz Şurası”nın isə aşağıdakı İdarə Heyəti tərəfindən 
idarə olunması razılaşdırıldı: 1) Azərbaycanlı Abbas bəy Atamalıbəyov; 2) Gürcü 
Mixail Kedia; 3) Erməni Armik Camalyan; 4) Şimali Qafqazlı - Əli xan Qantəmir; 
Heyətin katibliyi vəzifəsini isə gürcü Mixail fon Altibiya aparırdı. (395, s. 
161-162) 
Dörd  Qafqaz  Komitəsi  təmsilçiləri  “Vlasov  Komitəsi”nə  daxil  olmağın 
əleyhinə  çıxış  etdilər  və  özlərini  Milli  Komitə  adlandırmaq  tələblərini  irəli 
sürdülər.  Qafqazlıların,  eləcə  də  türküstanlıların  açıqlamalarında  bu  fikir  ciddi 
vurğulanırdı:  “Vlasov  sadəcə  rusların  məsələlərini  yönəltməli  və  eləcə  də  ruslar 
adından ortaya çıxmalıdır”. (395, s. 164) 
General  Vlasov  da  rus  olmayan  milli  təmsilçilərlə  əlaqələr  qurmağa 
çalışırdı.  Hətta  Almaniya  Xarici  İşlər  Nazirliyi  və  SS  Mərkəz  Dairəsinin  də 
cəhdinə baxmayaraq, tərəflər fikir eyniliyinə gələ bilmədilər. “Praqa Manifesti”nin 
qəbulundan  dörd  gün  sonra  Rozenberqin  adına  etiraz  yazısı  göndərildi.  Etiraz 
məktubunu  aşağıdakı  xalqların  təmsilçiləri  imzalamışdı:  İdil-Ural  (türk-tatar)  və 
Qafqaz  (azərbaycanlı,  gürcü,  erməni  və  şimali  qafqazlı),  Krım  tatarları, 
türküstanlılar,  ukraynalılar.  Milli  təmsilçilər  Almaniya  hökumətindən  aşağıdakı 
xahişləri  edirdi:  1)  General  Vlasovun  miilətlərin  iradəsinə  qarşı  olan  bütün 
tələblərinə  mane  olmaq.  2)  Millətlərin  müstəqil  dövlət  qurmaq  haqlarının  dərhal 
tanınması və milli təmsilçiliklərin tanıdıqlarının ifadə edilməsi. 3) Milli birliklərin 
hərəkətinin Vermaxta bağlı olmaqla bərabər öz komandirlərinin əmri altında və bir 
arada bolşevizmə qarşı mübarizə aparmalarına icazə verilməsi və bu təşəkküllərin 
siyasi  idarəsinin  milli  təmsilçiliklərə  buraxılması.  Nəhayət,  general  Vlasovun 
millətlər üzərindəki idarə iddiası kəskin şəkildə rədd edilməzsə, milli təmsilçilərin 
heç  birinin  Vlasovun  fəaliyyəti  dolayısıyla  bu  təmsilçilərin  yerliləri  arasında  baş 
verə  biləcək  hadisələrin  məsuliyyətini  üstünə  almayacağını  ən  qərarlı  bir  şəkildə 
bəyan etməyi bir vəzifə borcu olaraq bildirməyi vacib sayır”. (395, s.165-166) 
Hətta  bəzi  komitələrin  legionları  Vlasovun  ordusuna  qatılarsa, 
həmvətənlərini  itaətsizliyə  və  fərariliyə  təşviq  edəcəklərini  açıqlayırdılar.  Belə 
hadisələr isə legionlar arasında artıq müşahidə olunurdu. Bu haqda türküstanlı, əsgi 
legioner  Baymirzə  Hayit  haqqında  Türkiyədə  nəşr  edilmiş  kitabda  maraqlı 
açıqlamalar  vardır:  “qeyri-rus  millətlərin  milli  hürriyyət  üçün  savaşa  qatılan 
əsgəriləri yenidən bir rus ordusu və rus generalının əmri altına girmələri fövqəladə 
narazılıq  yaradır.  Gürcü,  erməni,  İdil-Ural  tatarları,  Şimali  Qafqaz  legioner 
birlikləri daha dünənə qədər özlərini əzən rusların əmri altında savaşmaları olacaq 

---

iş  deyildi.  Alman  komandanlığının  aldığı  bu  qərar  270  000  civarında  olan 
Türküstan legioner arasında geniş narazılıqlara səbəb olur”. 
1944-cü  ilin  19-20  dekabrında  alay  komandiri  Qulam  Alimovun    
komandirliyində  toplanan  türküstanlı  subaylar,  türküstanlı  əsgərlərin  rus 
komandanlığı altında savaşa qatılma əmrini  müzakirəyə başladılar. Müzakirələrin  
sonunda  mayor  Hayitin  Berlində  alman  Genelqurmayından  bu  durumun 
düzəldilməsi  xüsusunda  təmsilçi  olaraq  göndərilməsinə  qərar  verildi.  Hayit 
Azərbaycan  Milli  Komitəsinin  başqanı  minbaşı  Əbdürrəhman  Fətəlibəyli  ilə 
birlikdə  1944-cü  ilin  22  dekabrında  İşğal  Qüvvətləri  (SS,  Naurtac)  komandanı   
general  Bergerlə  görüşərək  türküstanlı  və  azərbaycanlı  əsgərlərin  general  Vlasov 
komandası altında savaşmaları qərarının ləğv edilməsini bildirdi. Alman rəhbərliyi 
qərarı  ləğv  etməyin  qeyri-mümkünlüyünü,  əmrin  gücünün  yerində  qalacağını   
bildirmələrinin ardından alay  komandiri Qulam  Alimov Türküstan alayına, 1944-
cü ilin 24 dekabrında isə alman ordusuna üsyan etmələrini və almanlara qarşı atəş 
açılması əmrini verdi. Vəziyyət çox gərginləşdi və gözlənilən üsyan  ilin əvvəlində  
baş  verdi.  Türküstanlı  əsgərlər  alman  əsgərlərinə  qarşı  atəş  açdılar.  Bu  atışmada 
almanların  nə  qədər  itki  verdiyi  göstərilməmişdir.  Sıraları  pozulmuş  Türküstan 
ordusu  əsgərləri  Çexoslavakiya  Milli  Kommunist  Partiyası  milis  güclərinə 
qatılaraq  alman  qüvvələrinə  qarşı  vuruşmağa  başladılar.  Bu  vuruşda  almanların 
itkisi 250 əsgər, 400 əsir oldu və bu əsirlər də ölümə məhkum edildilər.  Savaşın 
pis  gedişiylə  bu  üsyan  almanları  çox  hirsləndirdi.  Alman  yetkililəri  vəziyyət 
haqqında raport istədikdə Hayit hadisənin səbəbini anlatdıqdan sonra dedi: “Əgər 
milli əsgərlər rus komandirliyi əmrinə verilməsi qərarında israr edilirsə, çox daha 
vahiməli  olayların  cərəyan  edəcəyini”  bildirməsi    üzərinə,  almanlar  qərarlarını  
dəyişib  1945-ci  ilin  martında  Türküstan  legioner  alayının  “Türküstan  Milli 
Ordusu” olaraq tanımaq məcburiyyətində qalır”. (400, s.45-46) 
Beləliklə,  “Vlasov  Komitəsi”  milli  təmsilçilərlə  münasibətlər  qurmağı 
bacarmadı  və  ayrı-ayrı  xalqlardan,  o  cümlədən  azərbaycanlılardan  ibarət 
legionerlər və onların rəhbərləri müstəqil və azad yaşamaq istəyini üstün tutdular. 
Onlar  bununla  bir  daha  sübut  etdilər  ki,  Almaniya  Silahlı  Qüvvələri  tərəfində 
vuruşmaqda  başlıca  məqsədləri  həm  də  gələcəkdə  vətənlərini  azad  və  müstəqil 
dövlətlər cərgəsinə qoşmaqdır. 
Qeyd edək ki, hələ 1944-cü ilin avqustun 22-də almanların müharibədəki 
vəziyyətinin  kəskin  olduğu  bir  zamanda  dörd  Qafqaz  Cümhuriyyəti  Qafqazın 
konfederativ əsaslarla mövcud olacağına aid sənədi (diplomatik notanı) Xarici İşlər 
Nazirliyinin məsul işçisi fon Şulenberq vasitəsi ilə Xarici İşlər Nazirliyinə çatdırdı. 
(141, s. 5) 
1945-ci  ilin  martın  17-də  Rozenberq  azərbaycanlılara,  gürcülərə, 
ermənilərə  Şimali  Qafqaz  və  Krım  tatarlarına  Almaniya  tərəfindən  rəsmən 
tanındıqlarını  bildirdi.  Tanınma  sənədində  həmin  xalqların  “gələcəyi  haqqındakı 

---