NəSĠman yaqublu

da  yaradıldı.  (254,  s.8)  Bundan  başqa  orada  “Prilyat”  şərq  taburunu  (604-cü), 
süvari  eskadronu  və  bir  neçə  artilleriya  taburu  yaradıldı.  Alayın  ehtiyatında  bir 
zabit  məktəbi  də  fəaliyyət  göstərirdi.  Başqa  şərq  taburlarından  fərqli  olaraq 
“Berezina”,  “Dnepr”  və  “Prilyat”  taburlarının  komanda  tərkibi  keçmiş  sovet 
zabitlərindən idi və alman heyəti alayın və taburun qərargahında əlaqələndirici və 
təlimatçı olaraq fəaliyyətdə idilər. (254, s.8) 
Şərq  cəbhəsindəki  ordu  qruplarının  və  ordu  hissələrinin  fəaliyyətini 
koordinasiya  etmək  üçün  xüsusi  təyinatlı  şərq  qoşunları  komandirlərinin 
qərargahları  yaradılmağa  başladı.  Ümumilikdə  701-704,  709-712,  721,  741  saylı 
11  briqada  qərargahı  və  750-755  saylı  6  alay  qərargahı  yaradıldı.  Qərargah 
nəzdində  qərargah  zabiti  vəzifəsi  təsis  olundu  və  onlar  şərq  qoşunlarının  döyüşə 
hazırlığı  ilə  məşğul  olurdular.  Qərargah  zabiti  vəzifəsinə  keçmiş  Qızıl  Ordu 
komandirləri təyin olunurdular. Onlar şərq taburlarının inam və etibarına nəzarətdə 
komandirlərə  kömək göstərir, eyni zamanda  təbliğatın qurulmasına, şəxsi heyətin 
ideya və döyüş hazırlığının yüksəldilməsinə cavabdeh idilər. (254, s.8) 
Alman  komandanlığı  yerli  köməkçi  dəstələrdən  işğal  edilmiş  ərazilərdə 
əvvəlcə  mühafızə  dəstələri  olaraq  istifadə  edirdi.  Alman  komandanlığı  belə 
birliklərdən  yalnız  sakit  rayonlarda  faydalanmağa  çalışsa  da,  yerlərdə  vəziyyətin 
mürəkkəbləşməsi  ilə  həmin  qüvvələri  partizanlar  əleyhinə  mübarizəyə 
istiqamətləndirməyə  məcbur  oldu.  (254,  s.9)  Belə  birliklər  partizanlara  qarşı    
mübarizədə  almanlara  böyükköməklik  göstərirdilər.  Belə  ki,  yerləri  yaxşı 
tanıdıqlarına  və  dil bildiklərinə  görə  alman hissələri ilə  müqayisədə  bu dəstələrin 
təsiri böyük idi. 
Bəzi  hallarda  isə  almanlar  məcburiyyət  qarşısında  qalıb  bir  neçə  şərq 
taburlarını  cəbhəyə  göndərirdilər.  Qeyd  edək  ki,  belə  taburlar  hərdən  sovet 
təbliğatının təsirinə  düşüb Qızıl Ordusu tərəfınə  keçirdilər. Məsələn, 1943-cü ilin 
rəsmi  sovet  məlumatına  əsasən  14  min  silahlı  rus  əsgəri  sovet  partizanları  ilə 
birləşməyə  üstünlük vermişdi. 1943-cü ilin fevralında Vitebskə  göndərilən 825-ci 
Volqa-Tatar  taburunun  legionerləri  800-dən  çox  alman  zabitini  güllələyib 
partizanlar  tərəfə  keçmişdilər.  1943-cü  ilin  sentyabrın  13-də  Obolon  rayonu 
ərazisində də 2 alman ordusu tərkibində olan Türküstan taburu da alman zabitlərini 
öldürüb  Sovet  ordu  hissələrinə  qatılmışdılar.  1943-cü  ilin  sentyabrında  isə  Kursk 
döyüşünün  nəticələri  müzakirə  edilərkən  Hitler  məğlubiyyətin  başlıca  səbəbini 
könüllü  hissələrin  “satqınlığı”nda  görmüş  və  demişdi:  “Bu  mənə  bəsdir.  Əmr 
edirəm  ki,  bütün  hissələri  tərksilah  edib,  bu  dəstələri  Fransanın  şaxtalarına 
göndərin”. (348) 
Lakin  alman  komandanlığı  nümayəndələri  Hitleri  bu  sərt  qərardan 
çəkindirə  bilmiş  və  təklif  etmişdilər  ki,  həmin  taburları  ikinci  dərəcəli  döyüş 
bölgələrinə keçirsinlər və yalnız şübhə doğuran hissələri tərksilah etsinlər. (254, s. 
10) 

---

Bu  hadisələrdən  sonra  almanlar  milli  hissələri  Şərq  cəbhəsindən 
uzaqlaşdırıb  Avropanın  işğal  bölgələrinə  göndərdilər.  Ayrı-ayrı  legion  taburları 
əsasən  Fransanın  cənubundakı  Kastr  və  Mand  şəhərlərində  məskunlaşdılar. 
Azərbaycanlılar Mand şəhərində qaldılar və Lion şəhərindəki 1-ci və 2-ci könüllü 
kadr alaylarına birləşdilər. 
Qərbdəki  alman  taburlarının  şərq  hissələri  ilə  əvəz  edilməsi  haqqındakı 
qərar  1943-cü  ilin  sentyabrın  25-də  verilmiş,  oktyabr  ayının  10-da  isə  şərq 
hissələrinin  Fransa,  İtaliya  və  Balkanlara  köçürülməsi  əmri  həyata  keçirilmişdi. 
(254,  s.10)  Həmin  vaxtlarda  5-6  min  könüllülər  etibarsız  adlandırılaraq  tərksilah 
edilmişdi. 
Legionerlər pis silahlanmalarına baxmayaraq cəsarətlə döyüşdülər. Lakin 
yaxşı silahlanmış müttəfıq qoşunları ilə müqayisədə onlar zəif döyüş qabiliyyətinə 
malik idilər. Könüllülər ciddi müqavimət göstərsələr də, ya məhv edilir, ya da geri 
çəkilirdilər. (254, s. 11) 
Qərb  cəbhəsində  isə  yaxşı  silahlarla  təchiz  edilməmiş  legion  taburları 
ingilis-amerikan  qoşunları  tərəfindən  məhv  edildi.  Qərb  cəbhəsindəki  digər 
taburları  isə  almanlar  Noyhammerdəki  tədris  bölgəsinə  topladılar.  Burada 
azərbaycanlılardan, gürcülərdən, ermənilərdən və şimali qafqazlılardan ibarət 12-ci 
(Qafqaz)  qırıcı  -  tankəleyhinə  birlik  yaratdılar.  Həmin  birlik  sonradan  Odel 
cəbhəsində və Berlinin müdafiəsində iştirak etdilər (254, səh. 42). 
1944-cü  ilin  29  sentyabra  olan  məlumata  görə  Qərb  bölgəsindəki  şərq 
taburlarının  itkisi  8,4  min  nəfər  olmuşdu  ki,  onlardan  7,9  mini  itkin  düşmüşdü. 
Şərq qoşunlarının belə aşağı döyüş qabiliyyətliliyinə görə Qərb Baş komandanlığı 
qərargahının  əmrinə  əsasən  həmin  hissələr  tərksilah  olunub  tikinti,  istehkam 
işlərinə göndərildi. (254, s.ll) 
Bundan  əlavə,  1941-ci  ilin  oktyabr-noyabrından  başlayaraq  1942-ci  ilin 
martında  Noyhammerdə  xüsusi  təyinatlı  “Berqman”  (“Dağlı”)  Qafqaz  taburu 
yaradıldı. Taburun tərkibində təbliğat qrupu və beş atıcı bölük (1,4 və 5-ci gürcü, 
2-ci şimali qafqaz, 3-cü azərbaycan) vardı. Taburun ümumi sayı 1200-ə çatırdı və 
onlardan 900-ü qafqazlı, 300-ü isə alman idi. Taburdakı legionerlərə yalnız yüngül 
silahlar  verilmişdi:  əl  pulemyotları,  bölük  minomyotları,  tankəleyhinə  silahlar  və 
alman  istehsalı  olan  karabinlər.  Taburun  komandiri  vəzifəsinə  Könisberq 
universitetinin professoru, “Şərq məsələləri üzrə” nüfuzlu mütəxəssis sayılan, kadr 
zabiti ober-leytenant T. Oberiender təyin edilmişdi. 
1942-ci ilin avqust-sentyabrında “Berqman” taburunun xüsusi hazırlanmış 
dəstələri  kəşfiyyat-təxribat  aksiyaları  aparmaq  üçün  paraşütlə  Sovet  Ordu 
hissələrinin arxasına atıldı. Bu dəstələrdən biri - 10 alman və 15 qafqazlı Qroznının 
neft istehsal edilən obyektlərini ələ  keçirmək cəhdində olsa da, baş tutmadı. Belə 
ki,  həmin  ilin  sentyabr  ayının  25-27-də  alman  qoşunlarının  Qroznıya  daxil 
olmasının qarşısı alındı və həmin dəstə isə özləri ilə bir neçə yüz azərbaycanlı və 
gürcülərdən ibarət Sovet ordusundan qaçan əsgərləri də götürüb geri döndülər. 

---