NəSĠman yaqublu

Bundan əlavə bir piyada alayı və könüllü-hərbi əsirlərdən sayı yüzdən ibarət olan 
bir  minatəmizləyən  bölük  formalaşdırmalı  idi.  Burada  10  alman  kadr  zabiti  də 
çalışırdı.  Hərbi  hissələrin  tərkibinə  daxil  olan  könüllülər  aşağıdakı  göstəricilərini 
qeyd etməli idilər: ad və familiyasını, anadan olma tarixini, sonuncu yaşayış yerini 
və  şəxsi  əşyalarını.  Hər  bir  “könüllü”  alman  əsgəri  qədər  pay  alır,  sonradan  isə 
rəsmi şəkildə ona pul və əlavə güzəştlər verilirdi. 
İlkin  vaxtlarda  köməkçi  vəzifələrə  daxil  edilən  bəzi  “xivi”lər  tədricən 
mühafizə  dəstələrinə  keçirilir,  alman  döyüş  hissələrində  silah  alıb  müharibədə 
döyüşürdülər. Alman hərbi hissələrində “könüllü xivi”lərin sayı da getdikcə artırdı. 
Məsələn, 1942-ci ildə piyada diviziyasında 10708 alman şəxsi heyəti olduğu halda, 
könüllülərin sayı 2005 nəfər idi. 
Quru qoşunlardan əlavə, könüllülər Silahlı Qüvvələrin digər sahələrinə də 
cəlb  edilirdilər.  “Könüllülər”  Almaniyanın  Hərbi-Hava  Qüvvələrində  də  texniki 
işlərə cəlb olunurdular. Hərbi-Dəniz Qüvvələrində, zenit və artilleriya hissələrində 
də  çoxlu  sayda  “xivi”lər  vardı.  Müharibə  illərində  Vermaxtın  formasını  geyinmiş 
sovet  vətəndaşları  alman  ordusu  ilə  birgə  əksər  ölkələrdəki  döyüşlərdə  iştirak 
etmişdilər.  Bu  məsafə  Norveçdən  başlamış  Şimali  Afrikaya  qədərki  böyük  bir  
ərazini  əhatə  edirdi.  (254,  s.6)  1945-ci  ilin  fevralına  olan  məlumata  görə  Alman 
ordusundakı “xivi”lərin sayı belə idi: quru qoşun hissələrində 600 min, Hərbi-Hava 
Qüvvələrində 50 mindən 60 minə qədər, 15 minə qədərisə kriqsmarində. (254, s.6) 
Arxa  cəbhə  rayonlarında  mühafizə  dəstələrinin  çatışmadığını  nəzərə  alıb 
general-leytenant  Paulyusun  1942-ci  ilin  yanvarın  9-da  verdiyi  əmrə  əsasən  yerli 
sakinlərdən,  könüllülərdən  kömək  və  sovet  hökumətinə  düşmən  münasibətdə 
olanlardan  köməkçi  mühafizə  hissələri  yaratmaq  planlaşdırıldı.  Qeyd  edək  ki, 
çoxsaylı mühafizə və əkspartizan qrupları Vermaxtın yerli komandirləri tərəfindən 
yaradılırdı.  (1,  s.6)  1942-ci  ilin  yazında  alman  ordularının  yerləşdiyi  arxa 
rayonlarda  çoxlu  sayda  köməkçi  hissələr  formalaşırdı.  Onların  funksiyasına 
aşağıdakılar daxil idi: dəmiryolu stansiyalarının, körpülərin, maşın yollarının, hərbi 
əsir düşərgələrinin və digər obyektlərin qorunması. 
Belə  könüllü  birliklər  “Şimal”  ordu  qruplarında  “Yerli  döyüş  birlikləri” 
“Mərkəz”  ordu  qruplarında  “Xidmət  qaydası”,  “Cənub”  ordu  qruplarında  isə  - 
“Köməkçi mühafizə dəstələri” adlanırdı. (254, s.6) 
Sovet  partizanlarının  fəaliyyəti  gücləndikcə  almanlar  yerli  əhalidən  və 
hərbi əsirlərdən təşkil edilmiş mühafizə hissələrinin sayını artırırdılar. 1942-ci ilin 
iyununda  diviziya  qərargahlarında  könüllülərdən  ibarət  əkspartizan  bölükləri 
yaradılmağa  başlandı.  Yaradılan  kiçik  köməkçi  polis  hissələri  bölük  və  taburlara 
daxil edilir, standart paltarlar geyinir, alman zabitlərinin rəhbərliyi altında hazırlıq 
keçib tam döyüş birliklərinə çevrilirdilər. Belə hissələr obyektlərin qorunmasında, 
həm də partizan rayonlarında cəza əməliyyatlarının keçirilməsində iştirak edirdilər. 
Alman hərbi hissələrinin və birliklərinin qərargahları nəzdində çox sayda olmayan, 
qırıcı yaxud ovçu dəstələri yaradılır, onlar avtomat silahla təchiz olunur və partizan 

---

dəstələrini axtarıb məhv etməyə göndərilirdi. Belə dəstələrə daha etibarlı və yaxşı 
hazırlıqlı döyüşçülər daxil edilirdi. (254, s.7) 
1942-ci  ilın  sonlarında  Şərq  cəbhəsində  olan  hər  bir  alman  diviziyasının 
tərkibində bir, yaxud iki şərq bölüyü, taburu vardı. (254, s.7) Bundan əlavə, arxa 
rayonlardakı  ordu  hissələrinin  sərəncamında  bir  neçə  şərq  taburları,  mühafizə 
diviziyalarının tərkibində isə şərq süvari diviziyaları və eskadronları vardı. (254, s. 
7) 
Şərq  taburlarının  çoxu  standart  nömrələr  daşıyırdı:  601-621;  626-630; 
632-650;  653,  564,  656,  661-669;  674,  675  və  681.  Digər  batalyonlar  isə  ordu 
nömrələri  (510,  516,  517,  561,  581,  582),  korpuslarda  (308,  406,  412,  427,  432, 
439, 441, 446-448, 456) və diviziyalarda (207, 229, 263, 268, 281, 285); 1943-cü 
ilin iyun ayında alman komandanlığının məlumatına görə 78 şərq taburu, 1 alay və 
122  ayrıca  bölük  (mühafizə,  qırıcı,  təsərrüfat  və  s.)  yaradılmışdı  ki,  buradakı 
adamların sayı 80 min idi. (254, s.7) 
Könüllülərdən təşkil olunan hərbi hissələrin sayının bəzi mənbələrdə 180 
olduğu  göstərilirdi.  (348)  Bu  hissələrdən  75-i  rus,  216-sı  kuban,  don  və  terek 
kazakları, Türküstan və Tatarıstan (Tatarıstan və Krım tatarları) - 42, gürcülərdən -
11, Şimali Qafqaz xalqlarından-12, azərbaycanlılardan - 13, ermənilərdən - 8 hissə 
yaradılmışdı. 1945-ci ilin 24 yanvarına olan məlumata görə taburlardakı könüllülər 
milli  mənsubiyyətlərinə  görə  belə  bölünmüşdülər:  latışlar  -  104  min,  litvalılar  - 
36.800, azərbaycanlılar - 36500, gürcülər - 19000, Şimali Qafqaz xalqları -15 000, 
tatar (Tatariya)-12500, Krım tatarları  -10 000, estonlar  -10 000, ermənilər  - 7000, 
kalmıklar  -  5000.  Rusların  sayı  haqqında  məlumatı  admiral  Denikin  “hökuməti” 
belə  açıqlayırdı:  1945-ci  ilin  mayın  20-nə  olan  məlumata  görə  599-cu  rus 
briqadasında - 13 000, 600-cüdə 12 000, 650-cidə 18 000 vardı. (348) Qeyd edək 
ki, bu rəqəmlər yalnız döyüşdə iştirak edənlərin göstəricisidir. Almanların tərəfındə 
isə əsirlikdə olanların sayı 4-5 milyona qədər idi. 
Hər bir taburun  tərkibində  3-4 atıcı  bölük  vardı  və  hər bölükdə  100-200 
nəfər  təmsil  olunurdu.  (1,  s.7)  Eyni  zamanda  aşağıdakı  taqımlar  təşkil  edilmişdi: 
idarə,  minomyot,  tankəleyhinə,  artilleriya.  Bu  taqımlar  bölük  qərargahının 
tərkibinə  daxil  idi.  Silahlanma  qaydası  belə  idi:  76,2  mm-lik  çaplı  2-4  silah  (2-4 
çaplı  76,2  mm),  45  mm-lik  çaplı  2-4  tankəleyhinə  top,  2-4  tabur  və  4-12  rota 
minamyotları, dəzgah və əl pulemyotları, tüfəng və avtomatlar. Tabur və bölüklərə 
komandirliyi  alman  zabitləri  edirdi.  Komandir  müavinliyinə  isə  sabiq  Qızıl  Ordu 
zabitləri və ya mühacir-zabitlər təyin edilirdi. Çox nadir hallarda eskadron və bölük 
komandirliyinə qeyri-almanlar gətirilirdi. (254, s. 8) 
“Mərkəz”  Ordu  qrupları  komandanlığı  1942-ci  ilin  iyunun  1-də 
Bobruyskda tərkibində iki – “Berezina” və “Dnepr” (sentyabrdan isə 601 və 602-ci 
şərq  taburları)  olan  və  ümumi  sayı  1000-dən  çox  əsgər  və  zabiti  birləşdirən  1-ci 
könüllü  Şərq  alayını  yaratdı.  Alman  zabitlərinə  bu  alayı  formalaşdırmaqda 
mühacir-zabitlər kömək edirdilər. İyunun 20-də Bobruyskda daha bir ehtiyat tabur 

---