NəSĠman yaqublu

zamanı  1941-ci  ilin  iyunundan  1944-cü  ilin  yanvarına  qədər  Azərbaycan 
Azərbaycan  SSR-dən  553  min  910  nəfər  apanlmışdır.  Onlardan  -  müharibənin 
başlanğıcından  1943-cü  ilin  noyabrına  qədər  Qızıl  Orduya  473  min  nəfər 
göndərilib. Onlardan a) Zaqafqaziya  cəbhəsinə  -  352.166 nəfər; b) ehtiyatda  olan 
hərbi  mükəlləfiyyətlilər  -  2.639  nəfər;  v)  1922-1925-ci  illərdə  doğulmuş 
çağırışçılar  -  80.266  nəfər;  q)  ehtiyat-zabit  heyəti  -  14.321  nəfər;  d)  qadınlar  -
12.975 nəfər. Bundan əlavə, 22 min 534 nəfər müharibə illərində SSRİ XDİK-nin 
müxtəlif  düşərgələrinə  göndərilmişdir.  25  min  851  nəfər  isə  cinayətkar  ictimai-
təhlükəli  elementlər  adı  ilə  müxtəlif  respublika  və  vilayətlərə  sürgün  edilmişdir. 
Eyni  zamanda:  a)  almanlar  -  21.031;  b)  “antisovet”  elementlər  adı  ilə  -2.590;  v) 
müxtəlif cinayətkarlıq elementləri adı ilə - 1.519; q) Vətən xainlərinin ailə üzvləri - 
711;  q)  hazırda  Azərbaycan  həbsxanalarında  saxlanılanların  sayı  -  16  min  707. 
Bundan əlavə, 1941-ci ilin iyunundan - 1943 -cü ilin noyabrın 1-nə qədər 107 min 
578  nəfər  vəfat  etmişdir.  Lakin  bu  vəfat  edənlər  müharibə  zamanı  ölkədən 
aparılanların  ümumi  siyahısına  daxil  deyildir.  1941-ci  ilin  yanvarın  1-nə  olan 
məlumata görə isə ümumilikdə Azərbaycan əhalisinin sayı 3 milyon 331 min 800 
nəfər idi. 1941-ci ilin iyunun 22-dən 1944-cü ilin yanvarın 15-nə qədər Azərbaycan 
SSR-in ehtiyatlarından orduya 569 min 357 nəfər göndərilmişdir ki, onlardan 368 
min 276-sı azərbaycanlı idi” (69, v-22; 70, v-3; 71, v-4, 72, v-5, 73, v-8). 
Azərbaycan  XDİK-in  komissar  müavini  Dövlət  Təhlükəsizliyi  albayı 
Qriqoryanın 1944-cü ilin 15  yanvarına  olan  məlumatına  görə  Azərbaycanda  həbs 
edilmiş və sürgün edilmişlərin ümumi sayı - 48 min 385 nəfər idi. (74,v-13) 
Qeyd  edək  ki,  müharibə  başlamazdan  qabaq,  1939-cu  ilin  siyahıya 
alınmasına  görə  Azərbaycanda  yaşayan  əhalinin  milli  tərkibi  belə  idi:  1) 
Azərbaycanlılar - 1.870.471; 2) ruslar - 528 min 318; 3) 388 min 025; 4) ləzgilər -
111 min 666; 5) talışlar - 870 min 510; 6) Yəhudilər - 41 min 245; 7) tatarlar - 27 
min 591; 8) ukraynalılar - 23 min 643; 9) almanlar - 23.133; 10) avarlar -15.740; 
11)  gürcülər  -  10  min  196;  12)  kürdlər  -  6.005;  13)  mordovalılar  -  5.008;  14) 
osetinlər  -  2700;  15)  iranlılar  -  2289;  16)  və  başqaları  -  61610;  ümumi  say: 
3.205.150. (75, v-16) 
Sovet  İttifaqının  siyasətindən  narazı  qalan  azərbaycanlıların  çoxlu  sayda 
almanların  tərəfınə  keçdiyi  aydın  olduqda  Azərbaycan  K(b)P  MK-nın  qərarı  ilə 
hətta  17  yaşı  tamam  olmayanları  da  döyüş  bölgələrinə  göndərirdilər;  “323  sayli 
protokol.  Azərbaycan  K(b)P  MK  bürosunun  22.X-1,  XI-1943-cü  il;  “Azərbaycan 
K(b)P  MK  və  Xalq  Komissarları  Sovetinin  1926-cı  ildə  anadan  olanlarınn  hərbi 
xidmətə çağırılması haqqında qərarı”. (76, v-258) 
Qərarda  oktyabrın  25-dən  noyabrın  15-nə  qədər  1926-cı  il  təvəllüdlü 
bütün kişi cinsinə mənsub olanların hərbi xidmətə çağırılması göstərilirdi. 
Eyni  zamanda,  Sovet  dövləti  yürütdüyü  allahsızlıq,  dinsizlik  sıyasətinin 
xoşagəlməz nəticələr verdiyini gördükdən və dinin güclü bir təsir vasitəsi olduğunu 
qəbul etdikdən sonra gec də olsa, əvvəlki münasibətini dəyişmək məcburiyyətində  

---

qaldı.    Buna  uyğun  olaraq  Azərbaycanda  Zaqafqaziya  Müsəlmanları  Dini 
İdarəsinin  yaradılması  qərara  almdı:  “Protokol  N352.  Azərbaycan  K(b)P  MK 
Bürosunun  1944-cü  ilin  17-20  martından.  1.  Bakı  şəhərində  Zaqafqaziya 
Müsəlmanları Dini İdarəsinin təşkil edilməsi haqqında. 
I.
 
ÜİK(b)P  MK-nın  1944-cü  ilin  6  mart  tarixli  qərarına  uyğun 
olaraq  Bakı  şəhərində  Zaqafqaziya  Müsəlmanları  Dini  İdarəsinin  yaradılmasına 
icazə verilsin. (Şiə və sünni təriqətli müsəlmanları birləşdirən). 
II.
 
Zaqafqaziya Müsəlmanları Dini İdarəsinin təşkili və fəaliyyəti ilə bağlı 
olan  bütün  sualların  baxılıb  həll  edilməsi  T.Quliyevə,  T.Yaqubova,  S.İ. 
Yemelyanova,  Q.  Məmmədova  tapşırılsın.  Azərbaycan  K(b)P  MK  katibi  (M.  C. 
Bağırov).” (76,  v-28) 
Sovet dövlətinin göstərdiyi bütün cəhdlərə baxmayaraq, minlərlə əsgər və 
zabit  mövcud  rejimdən,  hərbi  qaydalardan  narazı  qalaraq  Almaniya  qoşunlarının 
tərkibinə  daxil  olur,  qəddar  Stalinə,  bolşevizmə  qarşı  vuruşmağa  üstünlük 
verirdilər.  Almanlara  əsir  düşən,  yaxud  könüllü  olaraq  onların  cərgələrinə 
qoşulanların  sayı  isə  olduqca  çox  idi.  Yalnız  1941-ci  ildə  alman  əsirliyində  3,8 
milyon Qızıl Ordu əsgəri, zabit, siyasi işçi və general vardı. Bütövlükdə müharibə 
illərində isə bu rəqəm 5,24 milyon göstərilirdi. (371, s. 6) 
Beləliklə,  Sovet  dövlətindən  neçə  illər  idi  narazı  qalan  azərbaycanlılar 
imkan düşdükcə, Vətəni azad etmək, bolşevizmdən qurtarmaq naminə Alman ordu 
hissələrində döyüşə başlayırdılar. 
 
VI BÖLÜM 
 
 
SOVET LEGĠONLARI. 
LEGĠONLARIN TƏġKĠLĠ 
 
Alman-sovet  müharibəsinin  ilk  illərindən  hərbi  əsirlər  və  mülki  əhali  də 
daxil  olmaqla  könüllü  dəstələr  yaradılmağa  başladı.  Müharibənin  ilk  aylarında 
həmin  könüllülərdən,  əsasən,  arxa  cəbhədə  sürücü,  atsaxlayan,  mətbəx  işçisi  və 
müxtəlif sahələrdə istifadə edirdilər. Döyüş bölgələrində isə onlar patronlar daşıyır, 
rabitə və minatəmizləmə işlərində çalışırdılar. İlkin fəaliyyət dövründə alman hərbi 
hissələrindəki  belə  könüllüləri  “xivi”  (Almancanın  qısaldılmış  forması 
“Nilvswillige”  -  könüllü  köməkçilər,  daha  dəqiqi  –  “köməyə  hazır  olanlar”) 
adlandırırdılar  və  müharibənin  sonunadək  onları  belə  də  çağırdılar.  (254,  s-5) 
1942-ci  ilin  sonlarına  qədər  belə  “xivi”lər  Şərq  cəbhəsindəki  alman  hissələrində 
əhəmiyyətli  dərəcədə  hiss  olunurdular.  Qeyd  olunmalıdır  ki,  “Xivi”lərin  hüququ 
artdıqca  onlar  legionerlər  -  könüllülər,  könüllü  vuruşanlar  olaraq  qəbul  edilməyə 
başladı. (333, s. 703) 
Qeyd  edək  ki,  könüllülərə  münasibət  Almaniya  hökumətində  heç  də 
birmənalı  deyildi.  Üçüncü  reyxin  liderləri  bolşevik  rejimində  böyümüş  insanlara 

---