NəSĠman yaqublu

taburu iki 795-796 saylı gürcü taburları, iki 808-809 saylı erməni taburunu yaradıb 
cəbhəyə göndərdilər. 
1942-ci  ilin  payızından  Polşa  və  Ukraynada  formalaşmış  legionerlərin 
döyüş taburlarından da Qafqaz və Stalinqrad ətrafındakı döyüşlərdə istifadə etdilər. 
Azərbaycanlılardan ibarət olan 804-cü tabur almanların 49-cu dağ korpusunun 4-cü 
dağ atıcı diviziyasına göndərildi. Həmin diviziya Qafqazda Suxumi istiqamətindəki 
yüksək dağ rayonlarında hərəkət edirdi. 
Nalçik  və  Mozdok  istiqamətlərində  olan  döyüşlərdə  əsasən  111-ci 
azərbaycan taburu vuruşurdu. General-leytenant Qrayfenberqin məlumatında digər 
taburlarla  yanaşı azərbaycanlılardan təşkil edilmiş 804-cü  və  805-ci taburların da 
meşəlik rayonlarda ayrı-ayrı dəstələrə qarşı uğurlu döyüşləri qeyd olunurdu. Məhz 
belə uğurlu döyüşlərdən sonra ayrı-ayrı taburlara  “alman forması daşımaq şərəfı” 
nail olurdu. 
Qeyd edək ki,  ilk döyüşlərdə  azərbaycanlılardan təşkil edilmiş 804, 805, 
806, 807 saylı taburlar xüsusi olaraq fərqlənmişdilər. Artıq 1943-cü ilə qədər Şərq 
legionları  qərargahının  rəhbərliyi  ilə  Polşa  ərazisındə  8  azərbaycanlı  taburu 
yaradılmış və onlar Hərbi komandanlığa təhvil verilmişdi. (393 s. 38). Qısa zaman 
müddətində  isə  burada  bütövlükdə  53-ə  qədər  hərbi  hissə  yaradılmışdı.  Bununla 
belə  qərargahda  yalnız  döyüşən  taburlar  yaradılmırdı,  eyni  zamanda,  ordu 
qərargahının  tələblərinə  uyğun olaraq ayrı-ayrı  türk işçi taburları da  formalaşırdı. 
Sonradan  yaradılan  türk  taburları  əsasən  162-ci  piyada  diviziyasının  sərəncamına 
göndərilirdi. 
Eyni  zamanda,  legionların  və  dolayısı  ilə  milli  qrupların  idarə  işlərini 
aparmaq üçün Berlində Şərq Nazirliyinin himayəsində  “Leytstelle”lər (idarə  yeri) 
olaraq ayrı-ayrı bürolar, komissiyalar meydana gətirildi. (380, s.219) 
Komissiyalar aşağıdakı formada raportlar hazırlayırdı: 
“I  Raport  1941-ci  ilin  27  və  28  avqust  günləri,  Şərq  Nazirliyinin  Geibel 
komisyonu  üzvləri  olaraq  Harmover  ətrafındakı  Fallinq-Vostel  qəsəbəsinin 
“Oerbke”  və  “Verqen-Velsen”  məhəllələrində  olan  2  əsirlər  düşərgəsini  ziyarət 
etdik.  Əsirlər  milliyyətlərinə  görə  ayrılıb  ayrı  koğuşlarda  yerləşdirilmiş 
olduqlarından  onlarla  əlaqə  yaratmaq  çox  çətin  idi.  Öncə  onları  koğuşlarında   
gördükdən  sonra  qərargah  yerlərinin  birisində  yerləşib  onları  bir-bir  qarşıma 
gətirərək  söhbətləşdim  və  adlarını  yazdım.  Yanımda  çoxlu  siqara  götürmüşdüm, 
hər  birinə  3-5  ədəd  verərək  daha  açıq  danışmaqlarına  çalışırdım.  Vücudca  gözə 
batan  şey  hamısının  dişlərinin  sağlamlığı  idi.  Bu  cəhət  bizə  başçılıq  edən  alman 
zabitinin də diqqətini çəkmiş və heyrətini gizlətməmişdi. 
Bu 2 düşərgədə qarşılaşdığım əsirlərin ümumi sayı 263 nəfər idi və onlar 
belə bölünmüşdülər: 
      
 
Oerbke 
Verqen-Velsen 
Tatar 
60 
135 

---

 
Başqırd 
 
5 
4 
Çuvaş 
 
5 
54 
Toplam 
 
70 
193 
 
Bu  düşərgələrdə  fin  boyları  ilə  qarşılaşmadım,  ya  heç  yoxdular,  ya  da 
soruşulmadan ruslar arasında qalmışlardı”. (380, s.221) 
Qeyd  edək  ki,  türk-tatarlardan  və  qafqasiyalılardan  təşkil  olunan  ilk  iki 
birlik alman təhlükəsizlik təşkilatının nəzarəti altında yaradılmışdı. Bunlardan biri 
türk-tatar  əsgərlərdən  ibarət  olan  450  saylı  türk  taburu  idi  və  Andreas  Mayer-
Maderin komandanlığı altında idi. “Bergman” (“Dağlı”) taburu olan digər birlik isə 
qafqasiyalı əsgərlərdən təşkil olunmuşdu. Öncə 1941-ci ilin oktyabrında Poltavada 
700 əsir  seçilmiş və  Sileziyada  təhsil almışdılar. Sonradan birliyin sayı artmış  və 
nəhayət 2900 nəfərə çatmışdı. Bu birlik Teodor Oberlanderin komandanlığı altında 
1942-ci ilin ilk baharında cəbhədə döyüşə başlamışdı. (395, s.53) 
Əlbəttə,  bu  iki  birlik  hələ  “nizami”  legion  deyildi  və  özəl  statuslarını 
1943,  1944-cü  ilə  qədər  mühafızə  etdilər.  Alman  ordusu  ilə  Şərq  Nazirliyinin 
1941-ci  ilin  avqustundan  etibarən  əsirlərin  milliyyətlərinə  görə  komissiyalar 
tərəfindən  seçilib  ayrılmasından  sonra  legionlar  yaradılmağa  başladı.  Legionların 
yaradılması  istiqamətində  ilk  çalışmalar   1941-ci   ilin  noyabr ayından başlandı. 
1941-ci  ilin  dekabrında  Rozenberq  Hitlerə  “türk”  legionlarının  təşkil  edilməsi 
vacibliyi ilə bağlı bir bəyanat vermişdi. Bu plana Hitler müsbət yanaşaraq 1941-ci 
ilin dekabrın 22-də  Alman Silahlı qüvvələri nəzdində rəsmən türküstanlı, erməni, 
gürcü  və  müsəlman  qafqasiyalı  legionunun  təşkili  əmrini  vermişdi.  Bu  sonuncu 
sonradan azərbaycanlı və Şimali qafqasiyalı legionu olmaq üzrə ikiyə ayrılmış və 
1942-ci ilin aprel-may aylarında isə Volqa tatarlarının legionu təşkil edilmişdi. 
Türküstan  legionu  öz  sıralarında  Orta  Asiya  xalqlarını  -  özbəkləri, 
qazaxları,  qırğızları,  türkmənləri,  qaraqalpaqları  və  tacikləri  birləşdirirdi.  Gürcü 
legionu  -  gürcüləri,  abxazları,  adıgeyləri,  çərkəsləri,  kabardinləri,  balkarları  və 
qaraçayları,  Qafqaz  legionu  isə  -  azərbaycanlıları,  dağıstanlıları,  inquşları  və 
çeçenləri  öz  sıralarına  toplamışdı.  1942-ci  ilin  avqustun  2-də  Qafqaz  legionu 
Azərbaycan legionu adlandırıldı və digər dağlı xalqların nümayəndələri isə Şimali 
Qafqaz legionu adı ilə Vesolda yerləşdi. Bundan əlavə, 1942-ci ilin avqustun 15-də 
yaradılan  Volqa  tatarları  legionuna  isə  Povoljye  tatarları,  başqırdlar,  marilər, 
mordvinlər, çuvaşlar və udmurtlar cəlb edildilər. (255, s. 5). 
Legionerlərin  ideoloji  cəhətdən  hazırlığında  aparıcı  rolu  əsasən  keçmiş 
mühacirlər oynayırdı. Müsəlman legionerlərin düşərgələrinə isə Yerusəlim müftisi 
Hacı Əmin əl-Hüseyn dəfələrlə gəlmiş və Almaniya ilə müttəfıq olmayanlara qarşı 
müqəddəs savaş elan etmişdi. 

---