Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 162 ~ 
böyük  olduqda  bir  cüt  deyil,  iki  cüt  xromosom  arasında  mübadilə  gedir. 
Translokasiyanın  təkamüldə  müəyyən  əhəmiyyəti  vardır.  Bəzən  növlər 
arası  hibridlərdə  xromosomlar  arasında  tam  konyuqasiya  getmir,  bu  da 
həmin  sahələrin  qohum  olmadıqlarını  və  nə  vaxtsa  baş  vermiş  olan 
translokasiya  ilə  izah  edilə  bilər.  Müxtəlif  növlərin  X  və  Y  xromosomları 
öyrənildikdə,  X  –romosomun  bəzi  aktiv  sahəsinin  X-xromosomun 
homoloji sahəsinə uyğunluğunu da translokasiya hadisəsi ilə bağlayırlar. 
 
Şəkil 53. Translokasiya heteroziqotda cüt xromosomların konyuqasiyası: 
yuxarıda – heteroziqot konyuqasiya; aşağıda soldan translokasiyaca  
heteroziqotluqda konyuqasiyanın sxemi, sağda qarğıdalıda meyozun  
paxinemasında belə xromosomların konyuqasiyası. 
 
Fraqmentasiya. 
Xromosomların 
hissələrə 
parçalanması 
fraqmentasiya  adlanır.  Biz  yuxarıda  qeyd  etmişdik  ki,  xromosomlarda 
qırılma baş verdikdə alınan hissələrin bəzilərinə sentromer düşür, bəziləri 
isə  sentromersiz  qalır.  Əlbəttə  sentromersiz  xromosom  hissələri 
hüceyrənin  bölünməsində  qütblərə  çəkilə  bilmir,  ana  hüceyrədə  qalır,  bu 
hadisələrə fraqment deyilir. Xromosom aberrasiyalarında bəzən ana fazada 
xromatid körpülər də müşahidə olunur. 
Ümumiyyətlə,  çatışmazlıq,  delesiya,  duplikasiya,  inversiya, 
translokasiya  kimi  xromosom  aberrasiyaları  orqanizmlərin  genotipində 
müxtəlif dərəcədə dəyişilmələrə səbəb olur. Bunlar hamısı da mutasiyadır. 
Təbii  seçmə  və  seleksiya  üçün  bir  material  olur  və  təkamül  prosesində 
müəyyən əhəmiyyət kəsb edirlər. 
 
 

---

 
~ 163 ~ 
Xromosom dəyişilmələrinin mexanizmi 
 
Xromosom  dəyişilmələrinin  mexanizmi  hələ  tam  aydın  deyil. 
Xromosom  dəyişilmələrinin  tezliyi  xarici  amillərdən  (ionlaşdırıcı 
şüalardan,  kimyəvi  maddələrdən)  və  orqanizmin  fizioloji  vəziyyətindən 
asılıdır. 
Hər hansı xromosom dəyişilmələri onların qırılması və fraqmentlərin 
birləşməsi  sayəsində  baş  verir.  Bir  çiyinli  xromosomda  (akrosentrikdə) 
delesiya və inversiyanın baş verməsinə nəzər yetirək. 
Əgər  akrosentrik  xromosomda  genlər  təsadüfən  ilmək  əmələ 
gətirirlərsə və təmas olunan yerdən qırılma gedərsə, onda birləşmə üç yolla 
gedə  bilər:  xromosomun  normal  qurluşunu  saxlaya  bilər;  delesiyalı 
xromosom  yaranar  və  akrosentrik  əmələ  gələr.  Nəhayət,  inversiyalı 
xromosom yaranar. 
Həmin  yolla  metasentrik  xromosomda  qırılma  və  birləşmə 
nəticəsində  normal  xromosom  bərpa  oluna  bilər  və  ya  xromosom 
aberrasiyaları meydana çıxa bilər. 
Qırılma  və  mübadilə  xromosom  –  funksional  vahid  tellər  (erkən 
interfazada)  və  ya  iki  xromatid  (interfazanın  sonu  I  profazada) 
vəziyyətində  olan  zaman  baş  verə  bilər.  Vahid  tel  mərhələsində  gedən 
dəyişilmə bəzən xromosom dəyişilmələri, iki xromatid mərhələsində gedən 
isə xromatid dəyişilmələri adlanır.  
Xromosom  dəyişilmələrinin  üzə  çıxarılması  genetiklərə  genotipi  bir 
sistem  kimi  öyrənməyə  imkan  verdi.  Xromosom  irsən  diskret  olmasına, 
yəni  onun  müxtəlif  lokusları  orqanizmin  ayrı-ayrı  əlamət  və 
xüsusiyyətlərini  müəyyən  etməsinə  baxmayaraq,  hər  bir  xromosom 
təkamül  prosesində  formalaşması  genlərin  qarşılıqlı  təsir  göstərən  tam 
sistemi  kimi  özünü  aparır.  Bu  onunla  izah  edilir  ki,  inversiya  və 
translokasiya  nəticəsində  genlərin  ardıcıllığının  dəyişilməsi  əksərən  yeni 
əlamətlərin  meydana  çıxmasına  səbəb  olur.  Bu  hadisə  bəzən  duplikasiya 
və defişens zamanı da müşahidə olunur. 
Xromosom  dəyişilmələri  vasitəsilə  yeni  genotip  sistemi  yaratmaq 
olar.  Məsələn,  translokasiya,  inversiya  və  ya  duplikasiya  sayəsində 
homoziqot  yaşama  qabiliyyətinə  malik  olan  formalar  meydana  çıxarsa, 
onlar müəyyən həyat şəraitinə uyğunlaşıb çoxalırlarsa, tədricən yeni növə 
başlanğıc verə bilər, həmin yeni növdə əvvəlki genlər saxlanılır, lakin ya 
onlar  yeni  ilişikli  qruplarda  olur,  ya  da  xromosomda  onların  düzülüş 
ardıcıllığı dəyişilir. Deməli, xromosom dəyişilmələrinin təkamüldə böyük 
əhənmiyyəti vardır. 

---

 
~ 164 ~ 
Genom mutasiyaları 
 
Orqanizmlərin hər bir növünə məxsus hüceyrənin haploid xromosom 
dəstində toplanmış irsi materialın cəmi genom adlanır.  
Genom  termini  ilk  dəfə  1920-ci  ildə Homs  Vinkler  tərəfindən  təklif 
olunub, eyni bioloji növün haploid xromosom dəstində olan genlərin cəmi 
nəzərdə  tutulur.  Genom  növün  ümumi  xarakteristikasıdır.  Beləliklə, 
haploid xromosom sayı – əsas say adlanır və n hərfi ilə işarə edilir, haploid 
xromosom dəstində yerləşən genlərin cəmi – genom adlanır. 
Bəzi  hallarda  hüceyrənin  normal  bölünməsi  pozulur  bu  da 
xromosomların  qütblər  arasında  qeyri-bərabər  paylanması  nəticəsində 
dəyişilmiş xromosom sayına malik hüceyrələr əmələ gəlir. 
Xromosom  sayının  dəyişilməsi  ya  ayrı-ayrı  xromosomların,  ya  da 
bütöv  haploid  dəstin  artması  və  ya  azalması  nəticəsində  baş  verə  bilər. 
Haploid  xromosom  dəstinin  qat-qat  artması  ilə  müşahidə  edilən 
orqanizmlər – poliploid, hüceyrə və orqanizmlərdə xromosom sayının bir, 
iki və yaxud bir neçə ədəd azalıb artması ilə müşahidə edilən orqanizmlər 
isə aneuploid və ya heteroploid adlanır. 
  
Poliploidiya 
 
İrsi  əlamət  və  xassələrin  xromosomlarda  yerləşən  genlər  vasitəsilə 
nəsillərdən-nəsillərə  ötürülməsi  isbat  edildikdən  sonra  hüceyrələrin 
nüvələrində  xromosom  sayının  daha  dərindən  öyrənilməsinə  başlanıldı. 
Xromosomlar genetiklərin diqqət mərkəzində oldu. Orqanizmlərin somatik 
hüceyrələrində  xromosom    sayı diploid  (2n), cinsiyyət hüceyrələrində  isə 
haploid  say  (n)  adlandırıldı.  Lakin  sonralardan  məlum  oldu  ki, 
hüceyrələrin nüvələrində bu adi xromosom saylarından başqa triplod (3n), 
tetraploid  (4n),  pentaploid  (5n)  və  i.  a.  sayda  xromosoma  malik 
orqanizmlər də vardır. Aparılan sitoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, istifadə 
edilən bitkilərin 50%-dən çoxu poliploiddir. Ən çox təsərrüfat əhəmiyyəti 
olan  buğda,  pambıq,  şəkər  çuğunduru,  tut  və  subtropik  bitkilərin  əsas 
sortları poliploiddir. Müxtəlif bitki və heyvan cinslərinə daxil olan növlər 
xromosom saylarına görə fərqlənir. 
Lakin onların hər birinə xas olan haploid saylı xromosom kompleksi 
olur ki, buna əsas xromosom sayı deyilir. Əsas xromosom sayı n ilə işarə 
edilir. Poliploidiya əsas xromosom sayının dəfələrlə artması sayəsində baş 
verir. Əsas xromosom kompleksində hər homoloji xromosomdam biri olur. 
Məs., bir orqanizmin somatik hüceyrələrində 1, 1; 11, 11; 111, 111, yəni 3 

---