O’. A. Farmanov
Yüklə 1,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Chet el adabiyotlali: 1..A Hand Book For Teaching Sports 1958-2008 year, 2.Harko Brown. Traditional Maori Games. - Copyright © 2006 year 3.P. Edwards, M.A. Basketball 68 VIBob. SARALASh NAZARIYASI VA TIZIMI 6.1. Jamoa tarkibining model xususiyatlari Tizimni tuzishda dastavval maqsad belgilanadi. Maqsad - faoliyat natijasida qo’lga kiritiladigan yakuniy natijalar hisoblanadi. Noaniq yoki noto’g’ri belgilangan maqsad to’g’ri tashkil etilgan tizim sharoitida ham kutilgan natijalarga olib kelmaydi. Yuqori toifadagi basketbolchilarni tayyorashdan maqsad shuki, sportchilar jahon miqyosidagi jamoaviy va shaxsiy basketbol modellari ko’rsatkichlariga muvofiq kelishi hamda zaruriy sport-o’yin raqobatbardoshlik qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Sport rezervlarini tayyorlashdan maqsad-yosh basketbolchilar jismoniy, texnik-taktikaviy, itegral, psixologik tayyorgarlik darajasi bo’yicha oliy razryad jamoalariga yaqin turishi hamda sport takomillashuvining kuchli imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Sportchini tayyorlash tizimining maqsadi - istiqboldagi yakuniy natijalar bilan bog’liq: mamlakat terma jamoalari uchun bu olimpiya to’rt yilligi, sport rezervlari uchun terma jamoalar tarkibiga kirish. Progniozlashtirish - prognozlarni ishlab chiqish buyicha faoliyat; prognoz (oldindan aytib berish) - kelajakdagi muayyan davrda biror ob’ekt yoki jarayon holati, uni rivojlanish tarzi haqidagi ehtimolga yaqin mulohazadir. Prognozlashtirish - tizimni tashkil etishda maqsadni belgilashdan so’nggi, muhim bosqich hisoblanadi. Basketbolchilarni tanlash, yo’naltirish va ularni mahoratini takomillashtirish morfologik xususiyatlarini baholash, jismoniy va funksional xislatlar, shaxsning ruxiy xususiyatlar mezonlari bo’yicha amalga oshiriladi. Bu xususiyatlarni murabbiy sportchini zaruriy yo’nalishda rivojlantirishning shartlari sifatida baholaydi. Gavda tuzilishi bilan uning faoliyati orasidagi uzviy bog’liqliknihisobga olgan holda, didaktika nuqtai nazaridan morfologiya va funkstiyani alohida ko’rib chiqish joizdir. Oxirgi vaqtda sport-pedagogika qo’llanmalarida tadqiqotchilarning tipik basketbolchi shaxsini aniqlash borasidagi urinishlari tez-tez uchrab turibdi. Mazkur izlanishlar murabbiylarda qiziqish uyg’otdi. Tatqiqotchilar turli psixometrik asboblar va zamonaviy statistika usullarini qo’llab, basketbolchi shaxsini aniqlash uchun yangi usullarni taklif qilishmokda. 69 Biz bu muammoga shu tariqa yondoshishga butkul qarshimiz. Faqat bitta psixometrik asbobni qo’llash bilan shaxsni baholash mumkin emas. O’yindagi asosiy va maxsus roli, yoshi, sport mahorati va hayotiy tajribasi, ma’lumoti, ijtimoiy va etnik kelib chiqishi bo’yicha bir jamoaning o’yinchilari orasidagi tafovutlarni hisobga olinsa, basketbolchi modeli haqidagi tushuncha o’z ma’nosini yo’qotadi. O’yin evolyutsiyasi natijasida, basketbolda o’yinchilarga qo’yiladigan talablar ham jadal sur’atlar bilan o’zgarmoqda. Model yaratishni o’rniga, basketbolchini boshqa sportchilardan ajratib turuvchi shaxsiy xususiyatlari haqida, ya’ni xosligi; oliy toifadagi basketbolchilarni past toifadagi sportchilardan ajratib turuvchi xususiyatlari; shaxsning qaysi xislatlari-turg’un sport holati; muntazam ravishda mashq qilish hamda o’z jamoasi uyinchilari va murabbiy bilan bog’liqligi haqida fikr yuritish lozim.Malakali basketbolchi umumiy ruhiy quvvatning etarlicha yuqori darajasiga ega bo’lishi kerak. Faollikning odatdagi boshlang’ich darajasi ham etarlicha yuqori bo’lishi lozim. Shu bilan bir vaqtda, o’yinchi mazkur faollik darajasini tez va jadal ravishda maksimumgacha etkazuvchi katta rezerv imkoniyatlariga ega bo’lishi kerak. Maksimal faollik darajasi harakatlanish ko’nikmalarini izdan chiqarmaydigan darajadagi faollik holati bilan belgilanishi kerak.Umumiy ruhiy quvvatning nisbatan yuqori darajada bo’lgani holda, asabiy tarzda harakatlanishga moyillik o’rinsiz hisoblanadi. Bunda birinchi navbatda xavotir, qo’rquv alomatlari namoyon bo’lgan holatlar ko’zda tutiladi. Faollikni oshirishning optimallik darajasida yaxshi tayyorlangan basketbolchi vaziyatning keskin, kutilmagan o’zgarishlariga tezda ko’nikish xususiyatiga ega bo’lishi lozim. Basketbol o’yinining yorqin nomoyon bo’lgan jamoaviy xususiyati tufayli mazkur sport turida sport ixtisosligi o’ziga xos alohida o’rin egallaydi. Faqat ekstra toifadagi o’yinchilardan tuzilgan jamoa hamma vaqt ham omadli bo’lmaydi. Alohida o’yinchilar shaxsiy jihatlarining ijobiy o’zaro ta’siri yorqin namoyon bo’lgan jamoa muvaffaqiyat qozonadi. Sport jamoalari, jumladan basketbol jamoasi o’z ijtimoiy tuzilishi va turgunligini jadal rivojlanish hamda turli harakatlarga qarshilik ko’rsatish yo’li bilan saqlovchi ijtimoiy tizim hisoblanadi. Shu bois, ekstra toifadagi o’yinchini saralash jarayoni hech qachon turg’un shaklda bo’lmaydi. 70 Basketbolda murabbiy jamoani boshqarishda katta rol o’ynaydi va musobaqa jarayoniga bevosita ta’sir etadi. Shu bois, o’yin tarkibini tanlash ham saralash jarayoni hisoblanadi. Mazkur vazifani hal etishda murabbiy harakatlari uning kasb mahorati hamda shaxs va guruh psixologiyasi borasidagi bilimlari bilan belgilanadi. Ekstra toifadagi jamoani tashkil etish sifatli saralashnig asosiy maqsadi hisoblanadi. Amaliy xulosa: yosh o’yinchini dastlabki qadamidan jamoani a’zosi sifatada tarbiyalash zarur, chunki jamoani boshqa o’yinchilari bilan hamkorlikda faoliyat ko’rsatish orqali u shaxsiy sport mahoratini namoyon etish imkoniyatiga ega bo’ladi. Klub jamoalari va terma jamoalar uchun o’yinchilarni saralash jarayonining o’zaro o’xshash va farqli tomonlari mavjud. Farqi: kasbiy- tashkiliy tuzilish jihatlari; jamoani tashkil etish va boshqarishni belgilash omillari dinamikasi; ish mazmuni va maromi; bellashuv yuklamalari sifati; guruh mafkurasi; shaxsiy va guruh maqsadlari. Jamoa o’z o’yinchilari orasidan mohir “usta” o’yinchini yaratishi mumkin. Sport klubining asosiy vazifalaridan biri – shu toifadagi o’yinchi kelgusida ham o’z jamoasida faoliyat ko’rsatishi uchun qulay sharoit yaratishdan iborat. Basketbol jamoasi - dinamik ijtimoiy tizim bo’lib, unda jamoa a’zolarining turli bellashuv va ijtimoiy rollari o’zaro uzviy bog’langan. O’yinchilar o’zaro hamkorlikda harakatlanishadi; ularga sport guruhi tuzilishi va dinamikasini belgilab beruvchi omillar ta’sir etadi. Basketbol jamoasi ijtimoiy gameostaz tamoyili bo’yicha faoliyat ko’rsatadi. O’zaro hamkorlikda faoliyat ko’rsatish quyidagi tafovutlar: ustunlik va bo’ysunish, zaruriyat va javobgarlik, shaxs va guruh maqsadlari, raqobat va hamkorlikdan kelib chiquvchi turli kuchlar to’qnashuvi bilan almashadi. Bir tomondan birlashtiruvchi, ikkinchi tomondan ajratuvchi g’oyalar yaqqol dinamik tus oladi. Bir xillik - jamoa a’zolarini bir xil yoki o’xshash xususiyatlari o’lchovi sifatida namoyon bo’ladi. U turli omillarni o’z ichiga oladi: yosh, sport staji, sport yutuqlari darajasi, sportga tegishli bo’lmagan qiziqishlari va h.k. shu ma’noda, bir xil jamoani yuqori bellashuv kuchiga ega bo’lishi va bunday jamoani boshqarish osonligi haqida murabbiylarning so’z yuritishi mutlaqo xato bo’lishi mumkin. Bir xil o’yin holatidagi hamda bir xil o’yin staji, tajribasi, o’yin saviyasi va sport yutuqlari darajasiga ega bo’lgan o’yinchilardan tarkib topgan jamoa muvaffaqiyatga erisholmaydi. Amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, katta shahardagi o’yinchilardan tuzilgan jamoalar sport matonatining 71 past darajasini namoyon etadi. Basketbol markazlari bo’lmish kichik shaharlardan chiqqan o’yinchilar bunday jamoaga sport ”tajovuzkorligi”ni olib kiradi. Sport tajribasi, sport va bellashuv staji, sport yutuqlari darajasi turlicha bo’lgan bir necha avlod o’yinchilari ishtirok etuvchi jamoalar katta o’yin qudratiga ega buladi. Aynan, psixologik, sport va bellashuv xislatlarini o’zaro kam darajada o’xshashligi ijobiy rag’batlanishga olib keladi, hamkorlikni rivojlantiradi va o’zaro raqobatning muvofiq shakllarini yaratadi. Uyushqoqlik - jamoa a’zolarini o’zaro hamkorlikda faoliyat ko’rsatish va o’yinchi-individni jamoa (guruh)ga bog’liqligini o’lchami hisoblanadi. Optimal ravishda tashkil etilgan saralashda jamoa a’zolarining nafaqat o’yin, balki insoniylik xislatlarini sintezi ro’y beradi. O’yinchi o’zini kuchli, mahoratli deb his qiladi, chunki u kuchli jamoa a’zosidir. Guruh mafkurasini yaratish, va uni boyitishda murabbiyning ahamiyati katta. Havaskor jamoalar uchun o’yinchilar orasidagi emostional aloqalar xos. Professional jamoada esa funksional mezon ustunlik qiladi va uning o’yinchilari shaxs sifatida emotsional jihatdan o’zaro tafovutlansa, yoki ular orasida muvofiqlik bo’lmasa ham, bunday jamoa yuqori darajadagi uyushqoqlikni namoyon etishi mumkin. O’yin juftliklarini tashkil etuvchi o’yinchilarni o’zaro salbiy munosabatda bo’lishi kabi ko’plab hollar amaliyotdan ma’lum. Bunday vaziyat o’yin davomidagi o’zaro hamkorlik imkoniyatini kamaytiradi. Va o’yinchilarning shaxsiy hamda hamkorlikdagi sport yutuqlarini, shuningdek, shu jamoa faoliyati samaradorligini sezilarli darajada pasaytiradi. Bunga sabab muammoni o’z vaqtida hal etilmaganligidir. Guruh mafkurasi - qadriyatlar, qoidalar va umumiy maqsadlar tizimidan iborat bo’lib, jamoa a’zolari u ishonch hissi asosida qabul qilishadi. Jamoa mafkurasi - shaxsiy maqsad va ehtiyojlarga umumiy maqsadni amalga oshirish orqali erishish mumkinligini aks ettiruvchi tamoyillarga asoslangan bo’lishi ayniqsa, muhimdir. Aksincha, individ shaxsiy ehtiyojlarga umumiy maqsadlar hisobiga erishishi kabi vaziyat jamoada uyushqoqlikni saqlashga katta xavf uyg’otadi. Yetuk o’yinchilar o’zining yuqori darajadagi mahorati hamda jamoada bajarayotgan rolini sport nuqtai nazaridan nihoyatda muhim va qimmatli ekanini isbotlagan kabi vaziyatlar ham jamoa faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. O’yin vaqtida jamoani boshqarish yakuniy va eng operativ saralash turi hisoblanadi. Bunda marabbiyning mutaxassis va boshqaruvchi sifatidagi roli o’ziga xos shakl kasb etadi. 72 O’yin to’p otishdan boshlanmaydi. Aslida o’yin uchrashuvdvn oldin o’tkaziladigan mikrosikldan boshlanadi. Bellashuv va raqobat hislari uchrashuvdvn bir nechasoat ilgari o’z kulminatsiyasiga etadi. Shuning uchun, uchrashuv davomida jamoa faoliyati muvaffaqiyatli bo’lishi uchun o’yinchilarning stort oldi holatini optimal darajada bo’lishi katta ahamiyatga ega. Bunda nafaqat o’yinchilarning psixofiziologik tayyorgarlik holati, balki ularning ahloqiy xislatlari ham hisobga olinadi. Shu bois, uchrashuvni muvaffaqiyatli o’tishi uchun ahamiyatli bo’lgan barcha omillarning optimal uyg’unligidan iborat mobilizatsion tayyorlik haqida so’z yuritish o’rinlidir. Murabbiy o’yinchilarini ular o’z konditsion xislatlari va qobiliyatlarining asosiy qismini ijobiy natijaga aylantira oladigan darajada tayyorligi, o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Bunga ba’zi jamoalargina erisha oladi. O’yinchilar faoliyatini kuzatish murabbiyga zaruriy pedagogik va psixologik chora-tadbirlarni qo’llash imkonini beradi. Start tarkibini tanlash o’yinchilar hulqini va ularning startoldi holatini kuzatish ma’lumotlariga bog’liqdir. Ko’p hollarda jamoaning start tarkibini uchrashuvdan bir necha soat ilgari yoki 1 kun oldin e’lon qilish o’rinsiz hisoblanadi. Biroq juda yosh o’yinchining debyuti odatda so’z berganda, ujamoaning start tarkibida bo’lishi haqida oldindan xabardor qilinishi kerak. Jamoaning asosiy va start tarkiblarini belgilashda, undagi biror o’yinchining rolini oshirib yuborish yoki aksincha, kamaytirish kerak emas. Ya’ni jamoani “tarkib” va “kursi”ga bo’lishga bizning haqqimiz yo’q.start tarkibi eng yosh o’yinchilarni bellashuv yuklamalari muhitiga olib kirish uchun yaxshi imkoniyat bo’lib, bunday vaziyatda yosh o’yinchi maksimal kuchlanish va talab qilinadigan darajadagi javobgarlik xissi bilan faoliyat ko’rsatadi. Mazkur sharoitda, yosh o’yinchinig bellashuv quvvati haddan tashqari katta javobgarlikdan “himoyalangan”, chunki uchrashuv salbiy natija bilan tugagan holda ham, uning o’yini hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lmaydi. Tajribali o’yinchilarni tayyorlash sharoitida tarkibda yosh o’yinchini ishtirok etishi butun jamoa uchun ijobiy ahamiyat kasb etadi. Ba’zi murabbiylar yuzaga kelgan vaziyat sababli, ya’ni zaruriyat tufayli yosh o’yinchilarni hamda debyutantlarni tez-tez o’yinga kiritishadi. |