Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 111
mahnılar oxunur, 70 yaşında olmasına baxmayaraq Toğrul bəy türk adətinə görə bəylərilə birlikdə milli oyun oynayırdı. Salnaməçilərin təsvirinə görə onun bəylərlə oynadığı bu oyun halay və ya ona bənzər bir oyun olmalıdır. Məsud Qəznəvinin 25-30 il əvvəl bir çöl qəsəbəsini də çox gördüyü bu oğuz bəyi indi islam dünyasının ən böyük hökmdarı və xəlifənin kürəkəni olmuş- du. Ancaq Toğrul bəyin bu sevincli və xoşbəxt günləri uzun sürmədi. Toy- dan bir müddət sonra köhnə xəstəliyi təkrar özünü göstərdi. Xəstə olduğu halda Bağdada gəlişindən təqribən iki ay sonra sağalma- dan ölkəsinə qayıtdı. Onun xəstə-xəstə qayıtması, ehtimal ki, ölkəsindəki vəziyyətlə əlaqədar idi. Bu, Qutalmışın üsyanıdır. Toğrul bəyin vəziri Ami- dülmülk Kündürinin Qutalmışı Damğan yaxınlığındakı Gird-Kuy qalasında mühasirəyə aldığını bilirik. Bu zaman, toydan 7 ay sonra Toğrul bəy Reydə vəfat etdi (cümə, 8 ramazan 455 - 4 sentyabr 1063) və orada da dəfn olundu. Toğrul bəyin türbəsi indi də durur. Toğrul bəy ağıllı, sözünə bütöv, gözəl qəlbli, yumşaq xasiyyətli insan idi. Bütün bu məziyyətlərilə o, ətrafındakı adamlar üzərində güclü təsir bu- raxırdı. Ailəsində ən çevik qabiliyyətə sahib adam Toğrul bəy idi. Nişapu- run yağmalanmasına qarşı çıxdığı buna misaldır. Çağrı bəy ona şəhərin yağ- malanmasını təklif edirdi, çünki bu bir adət idi. Belə edilmədiyi təqdirdə oğuzların onlardan üz çevirməsi başqa bir adamın ətrafında toplanması daim mümkün idi. Halbuki yeni şəraitdə dövlət qurmaq və idarə etmək belə hərə- kətlərlə bir araya sığmırdı. Nəticədə, Toğrul bəyin xəncər çəkərək özünü öl- dürəcəyi ilə hədələməsi Çağrı bəyi öz təklifindən vaz keçməyə məcbur etdi. Toğrul bəyin fəaliyyəti bizə onun məqsədinin necə geniş olduğunu göstərir. Analitik ağla sahib olması, dəyərli insanları qiymətləndirməsi uğurlarının əsas amilləri hesab edilə bilər. Eyni zamanda comərd, dini ehkamlara riayət- kar bir şəxsiyyət idi. Toğrul bəy qardaşı Çağrı bəylə birlikdə oğuz türklərinin tarixinə yön vermiş böyük bir şəxsiyyət idi. Böyük qardaşı ilə birlikdə böyük enerji sərf edərək yad bir ölkədə dövlət qurmaları, bu dövlətin sərhədlərini Bizans im- periyasına qədər genişləndirmələri Anadolunun fəthini və oğuz türklərinin bu ölkədə yurd salmalarını təmin etmişdir. Qurulan bu böyük dövlət onun və böyük qardaşının əsəridir. Onlar olmasaydı, idarə etdikləri oğuz kütləsi uzlar, İraq oğuzları və Sultan Səncəri məğlub edən oğuzlar kimi dağılıb ge- dəcəkdi. Toğrul bəyin uşağı yox idi. Vəziri onun vəsiyyətinə əməl edərək böyük qardaşının oğlu Süleymanı hökmdar taxtına oturtsa da, sərkərdə və əsgərlə- rin arzusuna görə Çağrı bəyin digər oğlu Xorasan hakimi Alparslan onun xələfi təyin edilmişdi. Ancaq Gird-Kuh qalasında olan Arslan yabğunun oğ- lu Qutalmış türkmənləri başına yığaraq (onların 50 min nəfər olduğu göstə- rilir) onun qarşısına çıxmışdı. Vuruşmada Qutalmış məğlub oldu və döyüş FARUQ SÜMƏR 112
meydanına yaxın bir yerdə ölüsü tapıldı. Alparslan Qutalmışın əsir alınmış qardaşı Rəsul Təgin və oğlu Mənsur ilə türkmən bəylərini öldürmək istədi, ancaq vəzir Nizamülmülk buna mane oldu. Alparslan Qutalmışın ölümünə ağlamış və ona yas tutmuşdu. Alparslanın hökmdar olması ilə Toğrul və Çağrı bəylərin dövlətləri bir idarə altında birləşdi və səlcuqlu dövləti qüvvətli bir imperiyaya çevrildi. Alparslan əmisinin evləndiyi abbasi seyyidəsini hədiyyələrlə Bağdada gön- dərdi. Onun bu seyyidə ilə evlənməməsi və özündən sonra gələn səlcuqlu hökmdarlarının xəlifələrdən qız istəməmələrinin bir səbəbi olmalıdır. Bu sə- bəb ehtimal ki, Toğrul bəyin izdivacdan 6-7 ay qədər qısa müddət sonra öl- məsilə, xəlifələrdən «Güclə qız almağın uğurlu olmadığı» şəklində qüvvətli bir inamın yaranması ilə əlaqədardır. Məşhur Cəfər Bərməkinin aqibəti də bu xüsusda bir misal kimi xatirələr- də yaşayırdı. Maraqlıdır ki, əməvilər də öz ailələrindən olmayanlara qız ver- məmişlər. Alparslan 456-cı ildə (1064) Şərqi Anadoluya və Gürcüstana yü- rüşdən sonra 458-ci ildə (1056/1066) Üst-Yurd və Manqışlaq tərəflərə getdi. Anlaşıldığına görə, Manqışlaqla Aral gölü arasında Çarığ (?) adlı bəyin baş- çılığı altında qələbəlik bir türkmən kütləsi yaşayırdı. Onlar qıpçaqlarla qa- rışmış halda, yəni onlarla birlikdə yaşayırdılar. Türkmənlər Xarəzmlə İdil- boyu arasındakı çox işlək ticarət yolundan keçən karvanları soyurdular. Alp- arslanın bu səfərdən məqsədi onların təcavüzünün qarşısını almaq, bu əhə- miyyətli ticarət yolunu təkrar açmaq idi. Alparslan Xarəzmin mərkəzi Gür- gəncdən çıxaraq Çarığın olduğu yerə gəldi. Çarığ əsgərinin çoxluğuna güvə- nərək (30 min nəfər olduğu söylənir) ona qarşı çıxdısa da, tar-mar edildi. Türkmənlər arvad-uşaqlarını, mal-qaralarını qoyaraq Manqışlağa qaçdılar. Burada Kafşut adlı bir bəy vardı ki, o, türkmən olmalıdır, çünki Manqışlaq X əsrdən bəri oğuzların ən tanınmış yurdlarından biri idi. Kafşut Alparslanın elçisinə çox xoş üz göstərdiyi üçün onun ölkəsinə daxil olmadan Xarəzmə geri qayıtdı. Alparslan buradan Sır-Dərya sahilindəki Cənd şəhərinə gəldi. Bundan məqsədi sadəcə olaraq babası Səlcuqun qəbrini ziyarət etmək idi. Şəhərin hakimi (Cəndxan) anasını göndərərək Alparslana tabe olduğunu bildirdi. Babasının qəbrini ziyarət edən Alparslan buradan təkrar Xarəzmə, oradan da Xorasana qayıtdı 1 . Onun altı aya yaxın davam edən bu səfərləri ana yurddakı oğuzlarda səlcuqlu ölkəsinə köçmək arzusunu doğurmuş və ya qüvvətləndirmiş ola bilər. Məsələn, 1070/1071-ci illərdə Suriyaya gedərək burada fəthlərdə bulunan oğuz bəylərindən Atsızın ləqəbi Xarəzmi idi ki, bu, onun Xarəzmdən təzəlikcə gəldiyinə işarədir. Alparslanın babası Səlcuqun qəbrini ziyarət etmək üçün Cəndə qədər getməsi onun əcdadlarına qarşı duyduğu sevgi və bağlılığı göstərir.
1 Sibt ibn ül-Cəvzi. Mirat üz-zaman. Türk-islam əsərləri muzeyi kitabxanası, № 2134, vərəq 242 b; Əxbər üd-dövlət is-səlcuqiyyə, s. 40; Mirxond. Rövzət üs-səfa, III, s. 98-99. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|