Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
lakin geri alınmışdı. XVII əsrin əvvəllərinə qədər əsasən Azərbaycan hökmdarlarının idarəsi altında olmuş Ani 1605-ci ildə baş vermiş zəlzələ nəticəsində dağılmış, həyat üçün əlverişsiz vəziyyətə düşdüyü üçün əhali tərəfindən tərk edilmişdi. Farsca ‚bad‛ (külək) və ‚kuh‛ (dağ) sözlərini birləşməsindən meydana gələn, küləkli dağ mənasını ifadə edən Bakı şəhərinin adına orta əsr mənbələrində ‚Baku‛, ‚Bakuh‛, ‚Bakuyə‛ formasında yazılışları ilə rast gəlinir. X əsr müəllifi Şəmsəddin əl-Məqdisi Arran haqqında məlumat verərkən Bakının gölün (Xəzər dənizi-E.N) sahilində, regionun girişində mövcud olduğunu qeyd edir 31 . Bakı hələ orta əsrlərdən etibarən nefti ilə tanınırdı. Yaqut əl-Həməvi və Zəkəriyyə Qəzvini Bakının Şirvan Dərbəndi yaxınlığında yerləşdiyini, burada gündəlik icarə haqqı 1000 dirhəm olan neft quyusunun mövcud olması barədə məlumat vermişdilər 32 . Rəşidəddin Bakuvi də Bakıdakı neft quyuları haqqında məlumat verir. O, Bakının neft yataqlarından gündəlik 200 dəvə yükü neft hasil olunduğunu yazır 33 . Hüdudü’l-Aləm müəllifi isə Bakıdan hasil olan neftin ixrac olunduğunu qeyd edir 34 . Ə. Bakuvi bakılıların suiti dərisindən tuluqlar hazırlayaraq hasil edilən nefti bu tuluqlarda başqa ölkələrə göndərdiklərini yazır. O, həmçinin Bakının möhkəm qala divarları ilə əhatə olunduğunu qeyd edir. Müəllif iki qaladan bəhs edərək bunlardan birinin ləpədöyəndə olduğunu və moğolların onu zəbt edə bilmədiklərini yazır 35 . Güman ki, müəllif Qız qalasını yaxud qalıqları indi su altında olan Səbail qalasını nəzərdə tutmuşdur. Bakı orta əsrlərdə nefti ilə yanaşı liman şəhəri olması ilə tanınmışdı. Həmin dövrdə Xəzər dənizi hərbiləşməmiş, belə demək mümkünsə, sülh dənizi idi. Belə ki, mənbələr bu dənizdə sadəcə ticarət və balıqçı gəmilərinin üzdüyünü qeyd edirlər. Güman ki, Xəzər dənizi müsəlman ölkələri ilə əhatə olunduğu üçün bu qonşu dövlətlər orada hərbi donanma saxlamağa ehtiyac hiss etməmişdilər. Xilafətlə uzun illər boyu müharibə vəziyyətində olan Xəzər xaqanlığı isə hərbi donanmaya malik deyildi. Bu səbəbdən də
31 Şəmsəddin Muhəmməd əl-Bəşşari əl-MƏQDİSİ, Əhsənü’t-Təqasim fi Mərifəti’l-Əqalim, s. 185, Tehran 2006. [ ًٙٞات
: ٠ِػ
ْ٤ِهلإا ضهك ٟكؼئ ٢ٛ جه٤ؽثُا ]
32 Şihabəddin Yaqut ibn Abdullah ər-Rumi əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. I, s.351, Beyrut (trz); QƏZVİNİ, Asarü’l- Bilad, s. 565. [ ٚ٣ًٞات ... ْٛنق قُأ ّٞ٣ ًَ ٢ك اٜرُاثه ؾِثذ حٔ٤ظػ ػلٗ ٖ٤ػ ٚ٤ك ]
Təlxisü’l-Asar, s. 117. 34 Hüdudü’l-Aləm, s. 123. 35 BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 117. istər Azərbaycan, istərsə də Xəzər sahilindəki digər müsəlman dövlətlər əsrlər boyu Xəzərdən gələ biləcək hər hansı bir hərbi təhlükə gözləməmişdilər. Lakin 914-cü ildə ruslar Xəzər dənizindəki bu əmin-amanlığı pozmuşdular. Əvvəllər 15-20 ticarət gəmisi ilə Azərbaycan, orta Asiya və İranın limanlarına səfər edən rus tacirləri bu yerləri, oradakı şəhərləri, yolları, bu ölkələrin zənginliklərini öyrənmə fürsəti əldə etmişdilər. 914-cü ildə 500 gəminin hər birində 100 nəfər olmaqla 50 mindən çox rus əsgəri Xəzərsahili vilayətlərə qəfil hücum etmişdilər. Həmin vaxt Xəzər dənizinə tökülən İdil (Volqa) çayı Xəzər xaqanlığının nəzarətində olduğu üçün ruslar xaqanın icazəsi ilə gəmilərini Xəzər dənizinə endirə bilirdilər. Bunun müqabilində isə onlar talan etdikləri qənimət mallarının yarısını xaqana verməyi vəd edirdilər. Həmin il Gilan, Deyləm, Təbəristan sahillərinə qəfil hücum edən ruslar yaşayış məntəqələrini zəbt edərək talan edir, əhalini əsir götürürdülər. Yusif ibn Əbu’s-Sac ordusunu səfərbər edərək ruslarla vuruşmuş, lakin istənilən nəticəni əldə edə bilməmişdi 36 . Ruslar qarət etdikləri mallar və əsirlərlə Abşeron yaxınlığındakı adalara çəkilmişdilər. Şirvanşah Əli ibn Heysəm əsgərlərini qayıqlara mindirərək həmin adalara hücum etmişdi. Lakin bu dəniz döyüşü rusların qələbəsi ilə bitmişdi. Bir neçə ay bu adalarda qalan rusların dənizdə quldurluq etmələri səbəbiylə Xəzər dənizindəki ticarət iflasa uğramışdı. Nəhayət onlar gəmilərinə minib Xəzər dənizinin şimalına yollanmışdılar. Xəzər xaqanlığına çatanda xaqanın ordusunda xidmət edən muzdlu müsəlman əsgərlər ruslarla vuruşmaq üçün səfərbər oldular. Məs’udi öz əsərində bu hərbiçiləri ‚əl-Larisiyyə‛ [ ح٤ٌنلاُا ] adlandırır 37 . Akad. Nailə Vəlixanlının fikrinə görə bunlar xarəzmli müsəlmanlar idilər 38 . Onlar xaqana ‚müsəlman qardaşlarımıza hücum edib onların qanını tökmüş, qadınları və uşaqları alçaltmış bu milləti bizim öhdəmizə burax‛ 39 deyərək ruslarla vuruşmaq niyyətində olduqlarını bildirdilər. Xaqan onları bu fikirlərindən daşındırmaq istəsə də bacarmadı, çünki özü də onlardan çəkinirdi. Lakin Xəzər xaqanı rusları ölkəsindəki müsəlmanların onlarla vuruşmaq üçün hazırlaşdıqları barədə xəbərdar etdi. 15 min yaxşı silahlanmış süvari əl-larisi ruslara hücum etdilər. Ruslar gəmilərdən sahilə çıxıb onlarla döyüşə
36 Nailə VƏLİXANLI, Ərəb Xilafəti və Azərbaycan, s. 88, Bakı 1993. 37 Əbü’l-Həsən Əli əl-MƏS’UDİ, Mürucü’z-Zəhəb və Mə’adini’l-Cəvhər, (Nşr. M.M. Əbdülhəmid), C. I, s. 79, Beyrut 1973. 38
39 MƏS’UDİ, Mürucü’z-Zəhəb, C. I, s. 79-80. [ ١نانمُاٝ ءاٍُ٘ا اٞثٌٝ ،ءآكُا اٌٞلٌٝ ،ٖ٤ٍُِٔٔا ا٘ٗاٞـئ قلات ٠ِػ اٝناؿأ كوك ّٞوُا ءلاإٛٝ اََِِّ٘ـ ]
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|