O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta

1-jadval
Rejalashtirish usullarini uning bosqichlariga kiritish

Rejalashtirish bosqichlari Rejalashtirish usullari	Maqsadlarni shakllantirish	Muammolarni qo’yish	Muqobil variantlarni topish	Prognoz qilish	Baholash	Qarorlar ni qabul qilish
Baholash
O’z xarajatlarini qoplash nuqtasini tahlil qilish					X
Investistiya hisob-kitoblari					X	X
Foydalilik nazariyasi usullari					X
Xatarni tahlil qilish usuli					X	X
Foyda va xarajatlarni tahlil qilish					X
Ta’sirchanlikni tahlil qilish		X	X	X	X	X
Qarorlar qabul qilish
Optimallashtirish usullari			X		X	X
Evristik usullar			X		X	X
Imitastiya		X	X	X	X	X
Qarorlar daraxti usullari			X		X	X
Quyidagi sharoitlarda qarorlar qabul qilish:
aniqlik	X				X	X
ma’lum darajadagi xatar					X	X
noma’lum xatar					X	X

gap ketganda esa raqobatlashuvchi, ekstremal holatlarda – qarama-qarshi maqsadlar nazarda tutiladi. Texnik-iqtisodiy jihat bozorning ushbu sharoiti, quvvatlar, sarmoyani qo’llash va hokazolar uchun maqsad qanchalik real tanlanganligini ko’rsatishi lozim (uning amalga oshirilish darajasi, talablar darajasi). Kadrlar nuqtai nazaridan maqsadlarni tahlil qilish ishga jalb etilgan xodimlarning malakasi va bilimi, shuningdek ularning qiziqtirilishi belgilangan maqsadlarga erishish uchun qanchalik etarli ekanligini aniqlab berishi zarur.
Shu tariqa tanlangan maqsadlar tizimi rejalashtirishning keyingi bosqichlari bilan uyg’unlashganligi nuqtai nazaridan tahlil qilinishi kerak. Rejalashtirishning keyingi bosqichlari vazifalarini bajarish jarayonida belgilangan maqsadlarning o’zgarishi yoki mutlaqo yangi maqsadlarning shakllanishi ehtimoldan holi emas, shuning uchun tanlangan maqsadlar tizimi faqat boshlang’ich bo’lishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki, maqsadlarni shakllantirish bosqichida alohida muqobil variantlarga, prognozlarga, shuningdek qabul qilingan qarorlarni baholashga mos keluvchi alohida vazifalar paydo bo’ladi . Maqsadlarni shakllantirish bosqichida maqsadlarni tahlil qilishning qator usullaridan foydalanish mumkin, xususan: maqsadlar daraxti, indeksli, matristali usullar.
Muammolarni tashxis qilish (diagnostika) rejalashtirish jarayonining ikkinchi bosqichi hisoblanadi.
Muammolarni tashxis qilish – bu maqsad bilan rejalashtirishning qandaydir davri uchun obyektning prognoz qilinayotgan holati haqidagi tasavvur o’rtasidagi farqlarni aniqlash.
Ushbu bosqich maqsadlarni shakllantirish bilan bog’liq, ya’ni oldindan belgilangan maqsadlarsiz bironta muammo shakllantirilishi mumkin emas. Faqat maqsad reja topshirig’i ko’rinishida ifodalangan va belgilanganidan keyingina bundan keyin maqsadga erishish ta’minlanishi uchun qanday tadbirlar amalga oshirilishi lozimligini belgilab olish mumkin.
Ilmiy tadqiqotlarda hozirgi vaqtda hal etilmagan va shu tariqa fanni rivojlantirish uchun muhim turtki bo’ladigan ilmiy vazifa muammo hisoblanadi. Rejalashtirish munosabati bilan muammo amaldagi holat bilan kelgusida prognoz qilinayotgan holat yoki qidirilayotgan (maqsad bilan belgilangan) rejaviy holat o’rtasidagi farq sifatida belgilanadi. Agar rejalashtirishning qandaydir davri uchun, masalan, ushbu davr uchun kutilayotgan vaziyatni prognoz qilish mukin bo’lsa va u oldindan belgilangan maqsaddan farq qilsa, o’lchangan farq rejalashtirish chog’ida qo’yilgan muammoni o’zida mujassam etadi. Farqning kattaligini
“muammoli oraliq” sifatida belgilash mumkin. Agar ushbu oraliqni aniqlashtirishga eltuvchi qadamlar haqida to’xtaladigan bo’lsak, ular quyidagicha tarzda yoritilishi mumkin:
Dastlab mavjud vaziyat yoritiladi va tahlil qilinadi (vaziyatni tahlil qilish).
So’ngra esa istiqbol uchun, agar mazkur davrda istalgan vaziyatni shakllantirish yuzasidan qo’shimcha tadbirlar nazarda tutilmagan bo’lsa, rejalashtirishning ko’rib chiqilayotgan davrida vaziyatning qanday o’zgarishi yuz berishi mumkinligi aniqlanadi (vaziyatni prognoz qilish).
Yakuniy maqsad ushbu davrning prognoz qilinayotgan holati bilan taqqoslanadi (muammoli oraliqni aniqlash).
Prognoz qilinayotgan holatning belgilangan maqsaddan farq qilishi muammoli oraliq hisoblanadi va u rejani ishlab chiquvchi taklif etgan tadbirlar yordamida bartaraf etilishi lozim.
Bunda prognoz qilinayotgan vaziyat muammoni hal etish yuzasidan tadbirlarni amalga oshirish uchun zamin sifatida tushunilishi kerak. Muammoli oraliqlar qanchalik aniq va erta aniqlansa, ularni hal etishning muqobil variantlarini topish ehtimoli shunchalik yuqori bo’ladi.
Yalpi muammolarning hal etilishi rejalashtirishning alohida holati hisoblanadi. Ular ko’pincha muammolarni qismlarga ajratish, ularning tarkibiy qismlarini aniqlash maqsadida alohida muammolarni tahlil qilish, shuningdek ayrim muammolar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni tahlil qilish uchun sabab bo’ladi. Alohida muammolarning o’zaro bo’ysunishi muammolarning ko’rgazmali ierarxiyasini barpo etishga olib keladi, bu umumiy yalpi muammoni maqsadli hal etish uchun boshlang’ich nuqtaga aylanadi.
Muammoli oraliq sabablarni tahlil qilish usuli bilan tadqiq etilishi mumkin . Bunga quyidagilar kiradi: tizimli tahlil, ABC-tahlil va b.
Uchinchi bosqich muqobil variantni qidirishdan iborat. Muqobil variant – bu belgilangan maqsadga erishishning boshqa ehtimoliy usullardan farq qiluvchi usuli. Odatda, muqobil variant echimni shakllantiruvchi muayyan o’zgaruvchanlar (tadbirlar) kombinastiyalaridan tarkib topadi. O’zgaruvchanlar o’zgarganda muayyan muqobil variantga erishiladi, bunda shuni nazarda tutish lozimki, turli darajadagi muvaffaqiyatli turli muqobil variantlar maqsadga erishishga, bu bilan esa muammoning hal etilishiga olib keladi.
Muammoning hal etilishi bir necha muqobil variantlarni nazarda tutsa, ularning har biri uchun muqobil reja tuzilishi mumkin. Agar muammoni tizimli va to’liq hal etish maqsad qilinsa, u holda hamma vaqt
qaysi muqobil variantlar iqtisodiy, texnik, ijtimoiy, huquqiy va ekologik sharoitlarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi mumkinligini bilish lozim. Amalga oshirilishi mumkin bo’lgan barcha muqobil variantlar yo’l qo’yiladigan qiymatlar sohasini tashkil etadi.
Yo’l qo’yiladigan qiymatlar sohasi – bu hozirgi vaqtda rejani tuzuvchining ixtiyorida mavjud bo’lgan amalga oshirish uchun yaroqli hisoblangan ko’plab muqobil variantlar. Ushbu muqobil variantlar bir birini inkor etadigan darajada shakllantirilishi kerak.
Yo’l qo’yiladigan soha muqobil variantlarning yakuni yoki cheksiz miqdorini o’zida mujassam etishi mumkin. Biroq rejalarni tuzuvchi o’ziga xos yo’l qo’yiladigan sohani cheklashidan avval, u muqobil variantlarni aniqlash, ularni shakllantirish va tahlil qilishdek murakkab vazifani hal etishiga to’g’ri keladi. Yo’l qo’yiladigan sohani bir necha muqobil variantlar yoki bitta muqobil variant bilan muddatidan oldin va shoshilinch cheklash og’ir oqibatlarni keltirib chiqaruvchi noto’g’ri qarorlarning qabul qilinishiga olib kelishi mumkin. Muqobil variantning kelgusidagi oqibatlar qanday, ya’ni uning yordamida maqsadga erishishning qanday darajasiga erishish mumkinligi oqibatlarni prognoz qilish yo’li bilan belgilanishi lozim. Reja ishlab chiquvchisining ijodi ijobiy oqibatlarni keltirib chiqarvchi muqobil variantlarni shakllantirishdan iborat.
Tarkibiga ko’ra sodda va kombinastiyalangan (yalpi) muqobil variantlar mavjud. Sodda muqobil variantlar ierarxik va vaqtga ko’ra alohida muqobil variantlarga yoki tadbirlarga ajralmaydi, ular muqobil zanjir bo’g’inlari hisoblanamaydi, ular vaqtga ko’ra o’zgarmasdan qoladi va keyingi muqobil variantlar bo’yicha qabul qilinadigan qarorlarga bog’liq emas. Yalpi muqobil variantlar esa ierarxi yuqori yoki quyi turuvchi, vaqtga ko’ra esa o’tgan va keyingi alohida muqobil variantlarga ajratilishi mumkin yoki muqobil zanjirda bo’g’inlar bo’lgani holda avvalgi va keyingi muqobil variantlarga bog’liq bo’ladi. Lekin ular – huddi sodda muqobil variantlar singari, – odatda noaniq voqealar yoki sharoitlarga bog’liq bo’ladi, demak, ushbu muqobil variantlar ham turli sharoitlarda har xil oqibatlarga ega bo’lishi mumkin. Qarorlarni qabul qilish daraxti vaqtga ko’ra bir-birining ketidan keluvchi alohida muqobil variantlar zanjirida umumiy muqobil variantlarni aniqlashning oddiy usuli hisoblanadi. Alohida muqobil variantlar bunda ehtimoliy voqealar bilan shartlanadi.
Muqobil variantlarni qidirish deganda maqsadlarga erishish usullarini muntazam aniqlash, shakllantirish va tahlil qilish tushuniladi.
Ushbu vazifani bajarish uchun quyidagi alohida vazifalardan tarkib topgan qidiruv jarayonini amalga oshirish zarur:

• 
  alohida g’oyalar (muammolarni hal etish yuzasidan ko’rsatmalar, yondashuvlar)ni muntazam va ko’p tomonlama qidirish;
  
• 
  alohida g’oyalarni mustaqil muqobil variantlarga aylantirish;
  
• 
  topilgan muqobil variantlarni aniq ifodalash;
  
• 
  muqobil variantlar tarkibini va alohida muqobil variantlarning o’zaro nisbatini tahlil qilish;
  
• 
  yo’l qo’yiladigan sohada muqobil variantlarni cheklash (ikkinchi darajali sharoitlar mavjud bo’lganda amalga oshirilishi mumkin bo’lgan muqobil variantlarni chiqarib tashlash);
  
• 
  yo’l qo’yiladigan sohaning to’liqligini tekshirish.
  

Yo’l qo’yiladigan sohaning aniqlanishi muqobil variantlarni qidirishni nihoyasiga etkazadi. Qidirish jarayonida erishilgan natija hududiy qaror sifatida rejalashtirish, prognozlashtirish va qarorlar qabul qilishni baholashning keyingi bosqichi uchun asosni hosil qiladi. G’oyalarni qidirish usullari sifatida quyidagi usullar qo’llaniladi: miya hujumi usullari, morfologik va sinektik usullar.
Rejalashtirish jarayonining to’rtinchi bosqichi – prognozlashtirish.
Rejalashtirish uchun kelgusidagi ishlarning ahvoli haqida tasavvur beruvchi axborot muhim ahamiyat kasb etadi; o’z mohiyatiga ko’ra bu prognoz axboroti. Prognoz axborotining o’z prognoz deb, unga erishish jarayoni esa prognozlashtirish deb nomlanadi.
Prognozlashtirish va rejalashtirish ularni muayyan izchillikda bajarish qarorlarning samaradorligini ta’minlash imkonini beruvchi uslubiy usullar tizimi hisoblanadi. Bu shu bilan bog’liqki, tizimli birlikka va bosqichlarning belgilangan izchilligi: «qidiruv prognozi – normativ prognoz – strategik rejalashtirish – biznesni rejalashtirish – istiqboliy rejalashtirish – joriy rejalashtirish – tezkor rejalashtirish»ga amal qilish tashkiliy-ishlab chiqarish tizimining tashqi bozor muhiti, tashkiliy-ishlab chiqarish tizimi va uning kichik tizimlari – alohida ishlab chiqarishlar, bo’linmalarning holati bilan bog’liq noaniqliqlarni izchil ochib berishga imkon yaratadi.
Muqobil variantlarni baholash va qarorlarni qabul qilish.
Maqsadlarni shakllantirish, muammolarni qo’yish, muqobil variantlarni qidirish va prognozlashtirish bosqichining vazifalari bajarilgach reja tuzuvchisi yoki reja guruhi ular maqsadining samaradorligi tekshiriladigan rejalarning cheklangan sonini ishlab
chiqadi. Amalga oshirish uchun faqat bir reja taklif etilishi mumkinligi bois ishlab chiqilgan muqobil rejalar bo’yicha qaror qabul qilish lozim.
Qaror qabul qilish – bu ikkinchi darajali sharoitlarni hisobga olgan holda maqsad qo’yilganda optimal muqobil variantni tanlash.
Ishlab chiqilgan muqobil harakatlarning barcha ijobiy va salbiy oqibatlarini chamalab eng optimal muqobil rejani tanlash zarur.
Muqobil rejani qabul qilish to’g’risidagi qaror oqilona tanlov harakati hisoblanadi. Qarorlar qabul qilish mantig’i nuqtai nazaridan baholash – bu muqobil variantlar yordamida maqsadga erishish darajasini tavsiflovchi kattalik.
Baholash natijasida ko’rib chiqish uchun qabul qilingan barcha muqobil variantlar saflanadi, bu oqilona qaror qabul qilish imkonini beradi. Ayrim holatlarda, masalan, bir necha nazarda tutilayotgan maqsadlar ko’zlanganda muqobil variantlarni darajalar bo’yicha tasniflash zarur bo’lishi mumkin. Yakuniy tanlov qaysi muqobil variantga tushishi qaror qabul qilishning qabul qilinadigan qoidalariga bog’liq.

3. 
   Korxonada rejalashtirishning tarkibiy qismlari
   

Rejaning tarkibiy qismlari:

• 
  maqsadlar;
  
• 
  prognozlashtirilayotgan ma’lumotlar;
  
• 
  muammoni qo’yish;
  
• 
  tasarrufdagi mavjud mablag’lar (mol-mulk va b.);
  
• 
  alohida tadbirlar va ularning kombinastiyalari, rejalashtirish uchun mas’ul bo’lgan shaxslar;
  
• 
  vaqtinchalik sharoitlar va muddatlar;
  
• 
  prognozlashtirilayotgan oqibatlar.
  

Xo’jalik amaliyotida yakuniy shaklda rejalarning katta qismi bu erda sanab o’tilgan tarkibiy qismlarning faqat ayrimlarini o’zida mujassam etgan. Biroq rejalashtirishning asosida yotuvchi alohida rejalarda, odatda, yuqorida sanab o’tilgan tarkibiy qismlarning ko’pchiligini uchratish mumkin.
Rejalashtirishning amaliy tizimi tarkibini ko’rib chiqamiz.