O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)
Yüklə 3,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Soliq turlari 141 Begor — hashar. XV asr.
- Hunarmandchilik * Begor — mahalliy aholiga yuklatilgan saroy, jamoat binolari, mudofaa va sug‘orish inshootlarini hamda
- Samarqand, Buxo- ro, Toshkent, Shohruxiya, Termiz, Shahrisabz, Qarshi
- Binokorlik, yog‘och o‘ymakorligi
140 niy» – davlat yerlari, «mulk» – xususiy yerlar, «mulki vaqf» – madrasa va masjidlar tasarrufidagi yerlar va nihoyat «jamoa yer- lari» bo‘lgan. Sug‘oriladigan yerlarning eng katta qismi davlat mulki hisoblangan. Bu yerlarga avvalgidek mamlakat hukmdori sulton yoki amirlar egalik qilardi. Temuriylar davrida davlat yerlarini «suyurg‘ol» tarzida in’om qi lish keng tarqaladi. Suyurg‘ol egalari tobeligini kuchaytirish maqsadida markaziy hokimiyat ba’zan ular tasarrufidagi yer maydonlarini qisqartirar yoki ularning haq-huquqlarini cheklab, bo‘ysunmagan taqdirda suyurg‘ol huquqidan mahrum etilar va boshqa shaxsga berilar edi. Bu davrda bosh hukmdor tomonidan yirik mulk egalariga yaxshi xizmati uchun tarxonlik yorlig‘i berish an’anaga aylana- di. Tarxonlik yorlig‘ini olgan mulkdorlar barcha soliq, to‘lov va majburiyatlardan ozod qilingan. Tarxonlik yorlig‘i odatda amir- lar, beklar, saroy amaldorlari, sayyidlar va boshqa yuqori tabaqa vakillariga berilgan. Bunday yorliqni olgan mulkdor ismiga «tar- xon» martabasi qo‘shib aytilgan. XV asrda ham avvalgi davrlardagidek juda ko‘p yer va suv masjid, madrasa, xonaqoh, maqbara va mozorlarga biriktirilib, bunday yerlar «mulki vaqf» deb atalgan. Odatda yer va suvdan tashqari ko‘plab do‘kon, korxona, tegirmon, objuvoz, bozor ras- talari, karvonsaroylar ham vaqf qilinib, ulardan tushgan daromad masjid, madrasa, tabiblar uyi va xonaqohlarning ta’miri, jihozi, mutavalli, mudarris, tabib va talabalarga beriladigan nafaqalar hamda langarxona (musofirxona) va shifoxonalarning kundalik xarjlari uchun sarf etilgan. Sug‘orma dehqonchilik yerlaridan oli- nadigan asosiy soliq «xiroj» deb atal- gan. Xiroj mahsulot yoki pul bilan to‘langan. U hosilga va yer- ning unumdorligiga qarab belgilangan. Chunonchi, daryo va bu- loq suvlari bilan sug‘oriladigan obikor yerlardan xiroj hosilning uchdan bir qismi (33%) miqdorida olingan. Lalmikor yerlardan hosilning oltidan bir, ya’ni 16,5% dan to sakkizdan bir, ya’ni 12,5% miqdorida soliq undirilgan. Mulk yerlarining bir qismidan «ushr», ya’ni hosilning o‘n- dan bir qismi (10%) miqdorida soliq olingan. Bunday yerlar odatda zamonasining ilm-fani, ma’rifati va ma’naviy hayotida Soliq turlari 141 Begor — hashar. XV asr. 142 muhim nufuzga ega bo‘lgan ulamolar va mashoyixlar tasarrufida bo‘lgan. Chorva mollaridan qirqdan bir, ya’ni 2,5% miqdorida zakot olingan. Asosiy soliqlardan tashqari mahalliy aholi begor ishlarida ham qatnashganlar. Begorda qatnashgan har bir kishi ishlash uchun kerakli asbob-uskuna va yetarli yemaklarni o‘zi bilan olib kelishi lozim bo‘lgan. Hunarmandchilik * Begor — mahalliy aholiga yuklatilgan saroy, jamoat binolari, mudofaa va sug‘orish inshootlarini hamda yo‘l qurilish ishlarida ommaviy ishlab berish maj- buriyati, muqaddas ommaviy hashar 1. Temuriylar davrida dehqonchilik qay tariqa rivojlangan edi? 2. Sug‘orish inshootlarining ko‘plab qurilganligiga misollar kel- ti ring. 3. Yer egaligining turlari haqida nimalarni bilasiz? 4. Temuriylar davrida qanday soliq turlari bo‘lgan? 5. «Tarxon» yorlig‘i haqida gapirib bering. 39-§. HUNARMANDCHILIK VA SAVDO ALOQALARI Tayanch tushunchalar: Hunarmandchilik turlari; Ichki va tashqi savdo; Pul muomalasi Movarounnahrning Samarqand, Buxo- ro, Toshkent, Shohruxiya, Termiz, Shahrisabz, Qarshi va boshqa ko‘pgina shaharlari hunarmand- chilik markaziga aylanadi. Shaharlarda hunarmandchilik ma- hallalarining soni ortib, kasb-hunar bilan bog‘liq bo‘lgan yangi- yangi guzarlar, ko‘cha-ko‘ylar, bozor rastalari, timlar va toqlar (usti gumbazli bozor) paydo bo‘ladi. Ko‘pgina shaharlarda zar- garlik, miskarlik, ignasozlik, sovutsozlik, toshtaroshlovchilar, shishasozlar, ko‘n chilik kabi hunarmandchilik mahallalari bo‘l- gan. Shaharlarda ip, ipak, jun va kanop tolasidan turli xildagi rang- dor, guldor hamda nafis va dag‘al gazmollar to‘qib chiqarilar edi. XV asrda temir buyum, qurol-yarog‘ va asboblar yasash yuqori darajaga ko‘tariladi. Chilangarlarning aksariyati uy-ro‘z- 143 g‘or buyumlari, qurol-yarog‘lar va asbob-uskunalar yasovchi temirchilardan iborat edi. Ular orasida mix yasovchilar, taqa- chilar, sim cho‘zuvchilar, pichoqchilar kabi turli xil buyumlar yasovchi ustalar bo‘lgan. Shaharlarda, xususan, Samarqand va Hirotda zargarlik ri- voj topadi. Shahar zargarlari orasida oltin, kumush va jez qo- tishmalaridan turli xil zeb-ziynatlar va qimmatbaho buyumlar yasaydigan va ularga nozik did bilan nafis ishlov beruvchi mo- hir ustalarning soni ko‘payadi. Odatda naqshinkor badiiy bu- yumlar boylik hashamlari hisoblanib, ular faqat mulkdor tabaqa- largagina mansub edi. O‘rta asr hunarmandchiligida kulolsoz- lik eng rivoj topgan sertarmoq sohaga aylanadi. U kosasozlar, xumsozlar va tandirsozlar kabi bir nechta tarmoqlarga bo‘ linadi. Bu davrda tosh yo‘nish, unga sayqal berib, o‘ymakor naqshlar va xushxat yozuvlar bitish san’ati kamolotga yetadi. Samarqandda Bibi- xonim jome masjidida Qur’onni qo‘yish uchun o‘rnatilgan ulkan tosh lavh, Go‘ri Amirdagi nefrit qabrtoshi, Shohizinda (Shay- hizinda) va boshqa joylardagi sag‘analarga jimjimador naqshlar berilib, o‘ymakor oyatlar, marsiyalar va tarixiy qaydnomalar yozilgan. Bu davrda mamlakatning yirik shaharlari, xususan, Samar- qand va Hirotda qurilish ishlari keng avj olib, binokorlarning roli oshib ketadi. G‘isht terib imorat qaddini bino qiluvchilar «banno», peshtoq-u ravoq hamda toqlarga parchin va girihlar qoplab imoratga pardoz beruvchilar «ustoz» deb yuritilgan. XV asrda shishasozlik ham taraqqiy qilgan. Samarqandda, hatto shishasozlar mahallasi bo‘lgan. Bu davrda yog‘ochsozlik ham rivojlangan. Mohir duradgor ustalar yog‘och o‘ymakorligi bilan shug‘ullangan. Ular naqshinkor eshiklar, panjaralar, ustun- lar, toq-ravoqlar, xontaxtalar, kursilar va boshqa xil ko‘pdan ko‘p jihozlar yasaganlar. Go‘ri Amir va Shohizindaning oyatlar bitilgan naqshinkor eshiklari XV asr xalq ustalarining yog‘och o‘ymakorligi san’atidagi eng nodir namunalaridan hisobla- nadi. Samarqand hunarmandchiligida, ayniqsa, qog‘oz ishlab chi- qarish alohida o‘rin tutadi. Samarqand qog‘ozi o‘rta asr Sharq Binokorlik, yog‘och o‘ymakorligi Yüklə 3,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|