O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)
Yüklə 3,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Shamsiddin Muhammad Havofiy
- Bog‘i Maydon
- O‘RTA OSIYO XV ASRDA 149 lardan «Aflotuni zamon» deb nom olgan Qozizoda Rumiy
- * Akademiya – oliy ilmiy tashkilot * Rasadxona (observatoriya) – osmon jismlari tadqiqoti uchun maxsus jihozlangan ilmiy muassasa va shu
- Ulug‘bekning hayoti va ilmiy faoliyati xalqimiz ma’naviyatining poydevoriga qo‘yilgan tamal toshla- ridan biri bo‘lib, yurtimizda bundan necha zamonlar
147 nasining dorilfununi edi. Ushbu madrasalarda diniy ilmlar: Qur’on, hadis, tafsir, fiqh (din va shariat qonun va qoidalari) bilan bir qatorda riyoziyot (matematika), handasa (geometriya), ilmi hay’at (astronomiya), tibbiyot (meditsina), tarix, jo‘g‘rofiya, ilmi aruz (nazm), arab tili va uning morfologiyasi (qofiya) kabi dunyoviy ilmlar ham o‘qitilardi. 1420-yilda ochilgan Samarqand madra- sasi ikki qavatli, ellik hujrali bo‘lgan. Har bir hujra uch xonaga: qaznoq (omborxona), yotoqxona va darsxonalarga bo‘lingan. Madrasada o‘sha zamonning iqtidorli olimlaridan mavlono Shamsiddin Muhammad Havofiy yetakchi mudarris bo‘lgan. O‘rta asrlarning mashhur olimlari Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshoniy, Mirzo Ulug‘bek va uning shogirdi Alouddin Ali Qushchilar turli fanlardan dars berganlar. Madrasa ochilgan kuni birinchi darsni Shamsiddin Muhammad Havofiy o‘qigan, darsda tolibi ilmlardan to‘qson nafari qatnashgan. Madrasada ilmi hay’at (astronomiya)dan dars- ni Qozizoda Rumiy bergan. Madrasada kamida 15–16 yil tah- sil ko‘rib, uning dasturi bo‘yicha fanlarni to‘la o‘zlashtirgan va imtihonlarda o‘z bilimini namoyish qila olgan tolibi ilmlarga sa- nad yozib berilgan. Samarqandda o‘z atrofida to‘plangan ta- niqli olimlarning bevosita ishtiroki va yordamida Mirzo Ulug‘bek 1424–1429- Ulug‘bek rasadxonasining ichki ko‘rinishi. Ulug‘bek madrasasi Ulug‘bek rasadxonasi yillarda shahar yaqinidagi Obi- rahmat anhori bo‘yida rasadxona qurdirdi. Hanuzgacha olimlarning qiziqishini uyg‘otib kelayotgan bu ulkan imoratning balandligi 31 metr edi. G‘iyosiddin Jamshid boshchili- gida rasadxonaning asosiy o‘lchov asbob-uskunasi – ulkan sekstant o‘rnatilgan. Samarqand sekstan- ti o‘sha davrda Sharqda ma’lum bo‘lgan sekstantlarning eng kattasi hisoblangan. Ulug‘bek rasadxona qoshida zamonasining boy ku- 148 tubxonasini ham tashkil etadi. Bu kutubxonada fanning deyarli hamma sohalariga tegishli qariyb o‘n besh ming jild kitob saq- langan. Rasadxona tevaragida olimlar va xizmatchilar uchun katta- kichik hujralar quriladi. Uning etagida esa ikkita chorbog‘ barpo etiladi. Ulardan biri Bog‘i Maydon, ikkinchisi esa Chinnixona nomi bilan shuhrat topadi. Rasadxona joylashgan bu mavze ma- halliy aholi o‘rtasida «Naqshi jahon» degan nom bilan shuhrat qozongan. Ulug‘bekning faol ishtiroki bilan Ulug‘bek rasadxonasi o‘sha zamon sharoitiga mukammal astronomik asbob va uskunalar bilan jihozlangan oliy darajadagi ilmgohga aylanadi. Rasad- xonada Ulug‘bek bilan birga mashhur matematik va astronom- Astrabod Dehiston Faroba Deynak Nisa Nishopur Mashhad Marv Balx Buxoro Kat Xiva Adoq Urganch Assake- Kundan SAMARQAND Kesh Termiz Xo‘jand Qo‘qand Qoshg‘ar Yorkand O‘zgan Toshkand Taroz Andijon Turkiston Asanas Beshtomqal’a Jand Hoji Tarxon (Astraxon) O‘zbek xonlari yurishlari Ulug‘bek yurishlari Qalmoqlar chopqinlari Temuriylar suyurg‘ollari- ning hududlari: Shohrux o‘g‘li Ulug‘bek Umarshayx o‘g‘li Ahmad Temur o‘g‘li Mironshoh Temur nabirasi Ibrohim Temur nabirasi Boysunqur Amir Shohmalik I II III IV V VI Masshtab: 1 : 9 000 000 V IV III I II VI ABULXAYR DAVLATI O‘ZBEKLAR QOZON XONLIGI ASTRAXAN XONLIGI N O‘ G‘ A Y O‘ R D A S I J U R J O N D E N G I Z I TURKMANLAR A M I R T E M U R D A V L A T I XUROSON DEHLI SULTONLIGI BUXORO KASHMIR QOSHG‘AR XORAZM BALX SHOSH YETTISUV QOZOQ XONLIGI MO‘G‘ULISTON JAND KO‘LI Ko‘hcha k. QUNDUZ BADAXSHON XUTTALON Murg‘ob Tajan Jayhun Sayhun BOSHQIRDLAR Yayla Itil Tobol O‘ z b e k u l u s i Emba To‘rg‘ay O‘RTA OSIYO XV ASRDA 149 lardan «Aflotuni zamon» deb nom olgan Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshoniy, «o‘z davrining Ptolomeyi» nomi bilan shuhrat qozongan Ali Qushchi va ko‘pgina bosh- qa olimlar ilmiy kuzatishlar va tadqiqotlar olib boradilar. Xul- las, Ulug‘bek Samarqandda butun bir astronomiya maktabini yaratdi. Rasadxonada olib borilgan kuzatish va tadqiqotlar tufayli 1018 ta qo‘zg‘almas (turg‘un) yulduzlarning o‘rni va holati aniq- lanib, ularning astronomik jadvali tuziladi. Rasadxo na da olib borilgan tadqiqotlarning natijalari asosida matematika va astro- nomiyaga oid qator nodir asarlar yaratildi. Ulug‘bekning shoh asari «Ziji jadidi Ko‘ragoniy» (Ko‘ra- goniyning yangi astronomik jadvali) nomli kitobidir. «Ziji jadi- di Ko‘ragoniy» asosan ikki qismdan: keng muqaddima va 1018 qo‘zg‘almas yulduzlarning o‘rni va holati aniqlab berilgan jadval- lardan iborat. Ulug‘bekning astronomik jadvali o‘sha zamondagi shunga o‘xshash jadvallar orasida yuksak darajada aniqligi bi- lan ajralib turadi. Shuningdek, Ulug‘bekning yil hisobini hozirgi hisob-kitoblarga solishtirgudek bo‘lsak, u bor-yo‘g‘i bir minut-u ikki sekundga farq qiladi. Bu XV asr uchun g‘oyat yuksak aniqlik bo‘lib, hozirgi zamon o‘lchovlariga juda yaqindir. Ulug‘bek «Tarixi arba’ ulus» (To‘rt ulus tarixi) nomli tarixiy asar hamda musiqa ilmiga bag‘ishlangan beshta risola ham yoz- * Akademiya – oliy ilmiy tashkilot * Rasadxona (observatoriya) – osmon jismlari tadqiqoti uchun maxsus jihozlangan ilmiy muassasa va shu muassasa joylashgan bino * Sanad – shahodatnoma * Sekstant – osmon yoritqichlarining balandligini belgi- lash uchun mo‘ljallangan ko‘zgu-qaytargichli asbob Ulug‘bekning hayoti va ilmiy faoliyati xalqimiz ma’naviyatining poydevoriga qo‘yilgan tamal toshla- ridan biri bo‘lib, yurtimizda bundan necha zamonlar oldin fundamental fanlarni rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berganini ko‘rsatadi. Islom Karimov. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» Yüklə 3,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|