O‘ZBÅÊist

Birja faoliyatida oldi-sotdi shartnomalari tuzish

Fond bozori rivojlanishining dastlabki bosqiñhlarida qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi tartibsiz xususiyatga ega bo‘ldi. Bu pulning qimmatli qog‘ozlar xaridoridan sotuvñhiga va qimmatli qog‘ozlar yoki ularning sårtifikatlarining xaridorga o‘tishi tadbirini rågla- måntlovñhi aniq qoidalarning yo‘qligi tufayli yuz bårdi. Yaqin o‘tgan davrda qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish haqida shartnoma imzolanganidan kåyin bitim tadbirining qonun bilan bålgilangan vaqt doiralarining bo‘lmaganligi tufayli uning ijrosi uzoq oylarga ñho‘zilib kåtgan ko‘p holatlar yuzaga kåldi. Bitim bo‘yiñha kontragåntlar o‘zaro bitimni ijro etish bo‘yiñha harakatlarni kim birinñhi bo‘lib boshlashi kårak — xaridor to‘lovni amalga oshiradimi yoki sotuvñhi — qimmatli qog‘ozlarni o‘tkazadimi, ushbu masala yuzasidan uzoq vaqt tortishishlari mumkin edi.

Qator hollarda bitimlar tuzish råglamåntining tartibga kålti- rilmaganligi faqat bitta kontragånt tomonidan o‘z majburiyatlarining bajarilishiga olib kåldi. Bitimni amalga oshirish jarayonida uning ishtirokñhilari (xaridor, sotuvñhi, brokår, birja, yordamñhi vazifa- sini o‘tovñhi turli boshqa muassasalar) tomonidan harakatlarning aniq va maqbul tadbirlarining mavjud emasligi, ko‘pinñha, uning bajarilish muddatlarining uzayib kåtishiga, qimmatli qog‘ozlar bilan turli nayranglar, tovlamañhiliklarning sodir bo‘lishi ehtimol- lariga va kontragåntlar tomonidan o‘zlarining majburiyatlarini jazo- ñhoralarsiz bajarmasligiga olib kåldi. Bularning barñhasi fond bozorining rivojlanishiga såzilarli tarzda to‘sqinlik qildi, ñhunki qimmatli qog‘ozlarning imkoniyatli xaridorlari va sotuvñhilari ba’zan bitimni amalga oshirish jarayonida kutilmagan to‘sqinliklarga duñh kålishidan ñho‘ñhishib, bitimni tuzishga jur’at etolmasdi.

Qimmatli qog‘ozlar bilan opåratsiyalarni amalga oshirishning jahon tajribasi bitimlarning maqbul holga kåltirilishi va muvaffa- qiyatli tugallanishini ta’minlovñhi bitimlarni bajarishning majburiy bosqiñhlarini ishlab ñhiqdi. Ularga quyidagilar kiradi:

1. 
   Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi shartnomasini tuzish.
   
2. 
   Amalga oshirilayotgan bitim bo‘yiñha ko‘rsatkiñhlarni taqqoslash.
   
3. 
   Kliring.
   
4. 
   Pul to‘lovi va qimmatli qog‘ozlarning muqobil o‘tkazilishini amalga oshirish.
   

Bu bitim tuzishning dastlabki bosqiñhi hisoblanadi. Shuni nazarda tutish kårakki, qimmatli qog‘ozlar bilan tuziladigan bitimlarning almashish, sovg‘a qilish, aksiyalarni ustav fondiga o‘tkazish, vasiyat qilish kabi boshqa kam tarqalgan turlari o‘z tåxnikasi va bosqiñhiga ko‘ra oldi-sotdi bitimidan kam farq qiladi.

Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yiñha shartnoma qimmatli qog‘ozlarni dividåndlar ko‘rinishida yoki kurs qiymatining o‘sishidan daromadlar olish maqsadida ularga egalik qilish uñhun ilgari xarid qilgan shaxslar o‘rtasida tuzilishi mumkin.

Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yiñha shartnoma profås- sionallar, ya’ni brokår-dilårlar o‘rtasida ham tuzilishi mumkin. Bunda brokårlar yo vosita shartnomasi asosida komissionårlar sifatida, yoki topshiriq shartnomasi asosida ishonñh bildirilgan shaxs sifatida qatnashishi mumkin. Vosita shartnomasining o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda brokår (komissionår) topshiriq bo‘yiñha, mijoz (komitånt) nomidan emas, o‘z hisobidan harakat qiladi. Komissionår brokår bilan tuzilgan vosita shartnomasini bajarishda oldi-sotdi bitimini o‘zining nomidan bajaradi. Fond bozoridagi aksariyat bitimlar bari bir brokårlarning vositañhiligi bilan amalga oshiriladi, ular bunda komissionårlar sifatida qatnashadilar.

Shunday qilib, råal sotuvñhi va råal xaridorlarga (ya’ni bitimda vositañhi sifatida ishtirok etmayotgan shaxslarga), odatda, brokårlar xizmat ko‘rsatadi hamda qimmatli qog‘ozlar oddi-sotdisi bo‘yiñha shartnomalar aynan shu brokårlar o‘rtasida tuziladi. Yana shuni

ta’kidlash lozimki, dilår-brokårlar qimmatli qog‘ozlarning «sof» xaridorlari va sotuvñhilari o‘rtasida nafaqat vositañhilik vazifasini bajarishadi, balki ham qimmatli qog‘ozlarning «sof» xaridorlari va sotuvñhilari bilan, ham o‘zaro munosabatlarda katta miqdordagi bitimlarni o‘zlarining shaxsiy hisobidan amalga oshirishadi.

Qimmatli qog‘ozlar bozorining profåssional ishtirokñhilari qimmatli qog‘ozlar bilan bitimlar tuzish tadbirlarining bir xillash- tirilishidan va andazalashtirilishidan boshqa ishtirokñhilarga qaraganda ko‘proq manfaatdordir, ñhunki bu ularning har kunlik ishi, aynan ular boshqalarga qaraganda ko‘proq bunday tartibsizliklar oqibatida yuzaga kåladigan muammolarga duñh kålishadi.

Fond birjasi qimmatli qog‘ozlar bilan opåratsiyalarni amalga oshirishning aniq, doimiy va yagona tusdagi qoidalariga muvofiq ishlashni ta’minlovñhi qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilishning eng ommabop hamda umumiy qabul qilingan tashkiliy shakli hisoblanadi. Birja qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilishning muayyan tamoyillarini bålgilab båradi, ya’ni savdolarda ishtirok etish uñhun faqat profåssional ishtirokñhilarga ruxsat etilishi, aniq savdo tadbirlarining mavjud bo‘lishi, bitimlar tuzilishining bir joyga jamlanishi, vaqt doiralarining ñhågaralanishi, qimmatli qog‘ozlar bozorining profåssional ishtirokñhilari tomonidan ham, davlat tomonidan ham bitimlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilinishi lozim.

Zamonaviy bozor makonida birjadan tashqari qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilishning kamroq shakllangan va tashkiliy jihatdan kamroq rasmiylashtirilgan boshqa ko‘pgina tizimlari ham mavjud. Bu tizimlar birjadan tashqari bozorga kiradi. Birja va birjadan tashqari fond bozorlari ularga to‘liq mos kåladigan shartnomalar tuzishning bir-birlaridan tåxnika bo‘yiñha va ayrim boshqa bålgilari bilan farq qiluvñhi usullarini ishlab ñhiqdi. Mumtoz (klassik) an’analarga ega bo‘lgan fond birjalarida ishtirokñhilar o‘rtasidagi bitimlar, odatda, og‘zaki shaklda yoki andaza qog‘oz yozuvlarini yozib, bir-biriga taqdim etish orqali tuziladi. Savdolarning elåktron tåxnologiyalaridan foydalanadigan fond birjalarida bitim tuzilganligi haqida opåratsiya zalining bosh protsåssorida (kompyutårda) qayd

etiladi. Birjadan tashqari bozorda bitimlar og‘zaki (tålåfon orqali, so‘zlashuvlarni magnit tasmasiga yozish bilan), tålåks orqali, ixtisoslashtirilgan elåktron tarmoqlar orqali tuziladi. Shuni ta’kid- lash joizki, bitimlar kam hollarda ikkala tomondan ikki tomonlama yozma hujjatning imzolanishi yo‘li bilan tuziladi.

Bitimning birinñhi bosqiñhi natijasida har bir ishtirokñhi tomonidan o‘zlarining bitimning tuzilganligini va uning asosiy ko‘rsatkiñhlarini aks ettiruvñhi iñhki hisob hujjatlari tuziladi. Qo‘lla- nilgan bitim tuzish tåxnologiyasiga qarab bular qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yiñha shartnomalarning imzolangan blanklari, opåratsiyalar daftarlaridagi yozuvlar, brokårlik va maklårlik yozuv- lari, tråydårlarning axborotlari, bajarilgan buyurtmalar blanklari- dagi bålgilar, bitimlar bo‘yiñha kontragåntlarning yozuvlari, tålåks hamda faks ma’lumotlarining bosmalari, hisobot kompyutår fayllari va ularning qog‘oz bosmalari bo‘lishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yiñha shartnomalarning tuzilishi murakkab komplåks opåratsiyalarning butun såriyasi boshlanganini anglatadi. Bu opåratsiyalar bitim o‘z nihoyasiga yåtgunga qadar, ya’ni qim- matli qog‘ozlar xaridorning qo‘liga o‘tib, pul mablag‘lari esa, sotuvñhining ixtiyoriga mutlaqo kålib tushgan vaqtgañha amalga oshirilishi lozim. Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yiñha shartnoma tuzilgan kun iqtisodiy adabiyotda «T» harfi bilan bålgilanadi (inglizñha «trade» — bitim so‘zidan). Bitimning qolgan bosqiñhlari birmunñha kåyinroq bo‘lib o‘tadi. Ular nihoyasiga yåtgan kun, odatda, birinñhi bosqiñh kuni — «T» kuni bilan mos kåladi. Misol uñhun, agar bitimning barñha bosqiñhlari shartnoma tuzilganidan so‘ng uñhinñhi ish kunida to‘liq tugal- langan bo‘lsa, u holda bitim «T + 3» kunida tugallandi, dåb hisoblash qabul qilingan.

Bitimning umumiy muddati bålgilanishi qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokñhilari uñhun muhim ahamiyatga ega, ñhunki boshqa shaxsga o‘tkazilayotgan qimmatli qog‘ozlarga egalik qilish huquqi ularning yangi egasiga oldi-sotdi bitimi tuziladigan paytda emas, balki faqatgina uning bajarilishi vaqtida o‘tadi. Ungañha bitimning barñha bosqiñhlari mobaynida o‘tkazilayotgan qimmatli qog‘ozning

egasi sotuvñhi bo‘lib qoladi. Ushbu holat qimmatli qog‘oz bilan bitim tuzish va uni bajarish orasidagi davrda dividåndlarni to‘lashga to‘g‘ri kåladigan vaqtda alohida dolzarblik kasb etadi, masalan, mazkur qimmatli qog‘ozning o‘zi bilan uni navbatdagi bågona- lashtirish (sotish, almashish, sovg‘a qilish va h. k.)ga doir kåyingi opåratsiya amalga oshirila boshlaydi. Bunday holatda dividåndlar olish huquqlari va qimmatli qog‘ozga egalik qilishdan kålib ñhiqadigan boshqa huquqlarga sotuvñhi egalik qilishi davom etadi.

2.