O‘ZBÅÊist

Brokår va dilår (markåt-måykår)larning faoliyati. Birjadagi brokårlik joyi

Savdo jarayonida muhim hisoblangan birjadagi brokårlik joyi deganda, fond birjasi o‘zining to‘la huquqli a’zosiga yaratib bårishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlar yig‘indisi tushuniladi. Shulardan eng asosiysi — birja maydonñhasida qimmatli qog‘ozlarni o‘z nomidan va o‘z hisobidan yoki mijozlar hisobidan hamda ularning topshirig‘iga ko‘ra xarid qilish yoxud sotish imkoniyatidir.

So‘zsiz, bundan tashqari, brokårlik joylarining egalari qimmatli qog‘ozlar bozorining qolgan ishtirokñhilaridan farqli ravishda, boshqa ko‘pgina imkoniyatlarga ega bo‘lishadi. Qimmatli qog‘ozlar, ularning emitåntlari, narxlari, brokår-kontragåntlar haqida turli xil axborotlarni olish, birja faoliyatining ayrim jihatlari bo‘yiñha maslahatlar (masalan, bahslarni hal etishda Nizolar bo‘yiñha komissiya mutaxassislarining maslahatlarini) olish imkoniyatlari, zarur hujjatlardan nusxalar ko‘ñhirish, shartnomalarni to‘ldirish va rasmiylashtirish bo‘yiñha birja xizmatlaridan foydalanish shular jumlasidandir.

Brokårlik joyi sotib olinishi, bågonalashtirilishi (sotilishi, sovg‘a qilinishi, måros qilinishi, ustav fondga o‘tkazilishi va h. k.), ijaraga bårilishi mumkin. U bo‘linmaydi. Uning egasi brokårlik joyining bir qismini bårishi yoki sotishi mumkin emas. Bir shaxs faqat bitta brokårlik joyiga egalik qilishi mumkin. Brokårlik joylari uñhta usul bilan sotib olinadi: båvosita fond birjasidan, birja savdolari orqali, birja savdolarisiz.

Brokårlik joyini båvosita fond birjasidan sotib olish. Mazkur usul xaridor tomonidan brokårlik joyini sotib olish istagi to‘g‘ri- sidagi arizaning bårilishini nazarda tutadi. Birja ushbu arizani 10 kunlik muddatda ko‘rib ñhiqadi. Boshqaruv ijobiy qaror qabul qilgan hollarda birja va xaridor o‘rtasida shartnoma tuziladi. Shartnomada tomonlarning huquq va majburiyatlari, bitimning ayrim boshqa shartlari kålishib olinadi. Brokårlik joyi uni xarid qilish vaqtida Boshqaruv tomonidan bålgilangan narxda sotib olinadi. «Toshkånt»

birjasining fond bo‘limi va «Toshkånt» RFBning vujudga kålishi davrida aksariyat hollarda brokårlik joylari båvosita birjadan sotib olindi.

Brokårlik joyini birja savdolari orqali sotib olish. Bunday holatda brokårlik joyini sotib olishni istovñhi shaxs birja savdolariga ruxsat etilgan brokår bilan brokårlik joyini birja savdolarida sotib olish to‘g‘risida topshiriq shartnomasini tuzadi. Brokår tomonidan brokårlik joyini xarid qilish to‘g‘risidagi topshiriq bajarilganidan so‘ng xaridor brokårga (kålishuvlarga ko‘ra) va fond birjasiga vositañhilik haqini to‘laydi. Brokårlik joylarini birja savdolari orqali sotish umumiy asoslarda «Toshkånt» RFBda qimmatli qog‘ozlar bilan opåratsiyalarni bajarishning qoidalariga muvofiq amalga oshiriladi. Brokårlik joyini birja savdolari orqali sotishni xohlovñhi shaxs fond birjasiga joyni savdolarga qo‘yish haqidagi arizani, uning narxi to‘liq to‘langanligini tasdiqlovñhi hujjat (brokårlik joyiga sårtifikat), mazkur joy zamirida garov majburiyatlarining yo‘qligi haqida kafolatnomani taqdim etishi, shuningdåk, fond birjasini o‘zining oldidagi biror-bir bajarilmagan majburiyatlarning (bajaril- gan bitimlar bo‘yiñha vositañhilik haqlari, jarimalar, pånyalar va

h. k.) yo‘qligini tasdiqlashi zarur. Ushbu vaziyatda brokårlik joyining narxi sotuvñhi tomonidan ixtiyoriy ravishda bålgilanadi. Brokårlik joyining narxiga qo‘shimñha qiymat solig‘i ham qo‘shiladi.

Brokårlik joyini birja savdolarisiz xarid qilish.Agar sotuvñhi va xaridor bir-birini mustaqil ravishda topsa, oldi-sotdi bitimini rasmiylashtirish uñhun brokårlik joyining birja savdolariga qo‘yilishi talab etilmaydi. Ular o‘rtasida birja tomonidan tasdiqlangan namunaviy shakl bo‘yiñha brokårlik joyining oldi-sotdi shartnomasi tuziladi. Ushbu shartnoma ro‘yxatga olish va brokårlik joyini qayta rasmiylashtirish uñhun birjaga topshiriladi. Bunda birjaga shartnomani birjada ro‘yxatga olish vaqtida birjaning Boshqaruvi tomonidan bålgilangan brokårlik joyi qiymatining o‘rnatilgan miqdorida ro‘yxatga olish yig‘imi to‘lanadi. Ro‘yxatga olish yig‘imi birjaga kålishuvlarga ko‘ra yo sotuvñhi tomonidan, yo bo‘lmasa, xaridor tomonidan to‘lanadi. Ushbu holat shartnomada aks ettiriladi va bunda ro‘yxatga

olish yig‘imining summasi brokårlik joyining qiymatiga kiritilishi mumkin.

Fond birjasining Boshqaruvi invåstitsiya muassasasi sifatida faoliyat ko‘rsatish uñhun litsånziyaga ega bo‘lmagan yoki tarkibida qimmatli qog‘ozlar bo‘yiñha I va II toifali mutaxassisga ega bo‘lmagan shaxsga, shuningdåk, avval fond birjasi a’zolarining safidan ñhiqarilgan shaxslarga, agar ñhiqarilgandan buyon bir yildan ortiq vaqt o‘tmagan bo‘lsa, brokårlik joyini sotib olishga ruxsat bårmasligi mumkin.

Brokårlik joyining bir shaxsdan ikkinñhisiga oldi-sotdi bilan bog‘liq bo‘lmagan (o‘tkazish, almashish, sovg‘a qilish, måros qoldirish) asoslarda o‘tkazilishida uning yangi egasi joyni o‘z nomiga qayta rasmiylashtirishi shart. Brokårlik joyini qayta rasmiylashtirishda uning yangi egasi birjaga ariza, avvalgi egasining brokårlik joyiga egalik qilish huquqlarini o‘tkazish asoslarini (oldi-sotdi, almashish, sovg‘a qilish, ustav fondiga o‘tkazish shartnomasining nusxasini), birjaga ro‘yxatga olish yig‘imini o‘tkazganlik to‘g‘risida to‘lov topshiriqnomasining nusxasini taqdim etishi lozim. Brokårlik joyining narxini to‘liq to‘lagan xaridor birjaga a’zo bo‘ladi. Brokårlik joyining avvalgi egasi birja a’zosi huquqlarini yo‘qotadi.

Brokårlik joyining egasi fond birjasiga ushbu joyni o‘zi sotib olishi haqidagi iltimos bilan murojaat etish huquqiga ega. Birja mazkur joyni kålishilgan narxda sotib olgan holda uning iltimosini qondirishi, yo bo‘lmasa, sababini izohlamagan holda iltimosini qondirmasligi ham mumkin.

Brokårlik joyini ijaraga bårish. Brokårlik joyi bir yildan ortiq muddatga o‘zaytirish bilan ijaraga bårilishi mumkin. Bunda ijarañhi (ijaraga oluvñhi) birjaning vaqtinñhalik a’zosi maqomiga ega bo‘ladi. Bu shuni anglatadiki, ijara davri mobaynida ijarañhi birja a’zolarining yig‘ilishlarida va birjaning Boshqaruvi oldida faqat brokårlik joyi egasining ishonñh qog‘ozi orqali fond birjasi a’zosining manfaat- larini ifoda etishi mumkin.

Ijaraga båruvñhi va ijarañhi bir-biri bilan birjaning boshqaruvi tomonidan tasdiqlangan namunaviy shakl bo‘yiñha brokårlik joyining ijarasi haqida shartnoma tuzadi. Unga ko‘ra ijarañhi qimmatli

qog‘ozlar bozori to‘g‘risidagi amaldagi qonun hujjatlariga, birja qoidalariga rioya qilishi, birja bilan xizmatlar ko‘rsatilishi uñhun shartnoma tuzishi, tuzilgan bitimlar bo‘yiñha vositañhilik yig‘imlarini birjaga o‘z vaqtida o‘tkazishi shart. Ijara haqining miqdori tomonlar o‘rtasidagi kålishuvlarga muvofiq bålgilanadi. U qat’iy o‘zgarmas miqdorda (masalan, oyiga 5 ming so‘m) yoki nisbiy miqdorda har bir tuzilayotgan bitim summasiga nisbatan foiz hisobida (masalan, har bir bitim bo‘yiñha vositañhilik yig‘imi summasining 7 foizi), yoxud ikkala usulning uyg‘unligida bålgilanishi mumkin. Bunda muntazam a’zolik badallarini to‘lash ijarañhi zimmasiga yuklatiladi. Ijara shartnomasi birja tomonidan ro‘yxatga olinadi.

Fond birjasi a’zolariga savdolarga ruxsat bårish faqat ularda qimmatli qog‘ozlar bilan opåratsiyalar qilish uñhun litsånziya mavjud bo‘lib, ular invåstitsiya muassasasi maqomiga ega bo‘lgan, shuningdåk, brokårlik idorasi birjada ro‘yxatga olingan hollarda amalga oshiriladi. Birjada brokårlik joyini sotib olgan va qimmatli qog‘ozlar bilan opåratsiyalarni amalga oshirish huquqini båruvñhi malaka shahodatnomasiga ega bo‘lgan jismoniy shaxs faqat u joylardagi davlat boshqaruvi idorasida ro‘yxatga olinganidan hamda bankda hisob-kitob raqami oñhilganidan kåyin savdolarga qo‘yilishi mumkin. Bunda birja a’zolari bo‘lgan yuridik shaxslarning ishonñh qog‘ozi va birja Malaka komissiyasining ruxsatnomasini olgan brokårlar birja savdolarida bitimlar tuzish huquqiga ega bo‘ladilar. Birja a’zosi bo‘lgan jismoniy shaxs, agar u mustaqil ravishda faoliyat ko‘rsatsa, brokårlik idorasini ro‘yxatdan o‘tkazish uñhun Qimmatli qog‘ozlar bilan opåratsiyalarni amalga oshirish huquqini båruvñhi litsånziya va malaka shahodatnomasiga, birja Malaka komissiyasi- ning ruxsatnomasiga ega bo‘lishi kårak.

2.