O‘ZBÅÊist

Birja faoliyatida oldi-sotdi shartnomalari, bitimning ijro etilishi

Bitimning to‘rtinñhi va oxirgi bosqiñhi — ijro etish pul to‘lovini va qimmatli qog‘ozlarning yåtkazib bårilishini nazarda tutadi. To‘lov bitim ishtirokñhilari tomonidan tanlangan pulli hisob-kitoblar tizimi bilan amalga oshiriladi, qimmatli qog‘ozlarni yåtkazib bårish ham tågishli tanlab olingan tizim orqali amalga oshiriladi.

Bitimni ijro etish kuni oldi-sotdi shartnomasini tuzish vaqtida bålgilanadi. Ba’zan ushbu kun bitim tuzish haqidagi ikki tomonlama hujjatning matnida ko‘rsatiladi. Låkin, ko‘pinñha, vositañhilar

bitimni tuzish va ijro etish o‘rtasida shunday muddatni bålgi- lashadiki, u barñha ijro etiladigan qoidalarga mos holda aniqlanadi va mavjud bozorda amal qiladi. Bozorda qo‘llaniladigan andaza muddatlarning aniqligi uning tashkillashtirilishi darajasiga bog‘liq. Birja bozorining o‘zida tuziladigan bitimlar ham barñha bosqiñhlar- dan o‘tishning qat’iy bålgilangan jadvaliga ega bo‘lishi kårak. Agar bitim mazkur bozordagi bitimlar ijrosining barñha mumkin bo‘lgan standart muddatlardan eng qisqa muddatda ijro etilsa, u holda gap

«kassa bitimi» yoki «spot» haqida boradi. Masalan, Frankfurt fond birjasida bitim u tuzilgandan kåyin ikkinñhi ish kunidan avval bajarilishi mumkin emas. Nyu-York fond birjasi uñhun ko‘pñhilik kassa bitimlarining ijro etilishi muddati — ular tuzilganidan so‘ng båsh ish kuni. Agar ijro etish muddati qaysidir bozorda kassa bitimini ijro etish uñhun zarur bo‘lgan eng kam (minimal) muddatdan ko‘p bo‘lsa, u holda bu «muddatli bitim» yoki «forvard» dåyiladi. Masalan, Gårmaniya fond bozorida bitim tuzilganidan kåyin uñhinñhi yoki undan ko‘p kunda ijro etilish sharti bilan tuziladigan bitim muddatli (forvard) hisoblanadi.

Bitimlarni tuzish sanasi va ijro etish sanasi o‘rtasidagi muddatni bålgilashning ikki asosiy usuli ma’lum. Birinñhi usul faol bo‘lmagan bozorlarda, shuningdåk, endigina rivojlana boshlagan yirik bozorlarda qo‘llanilgan (Angliya). Mazkur usulga binoan muayyan vaqt davri bålgilangan (masalan, ikki hafta), shu vaqt mobaynida ushbu davr yakunlanganidan so‘ng ma’lum kunlardan kåyin (faraz qilaylik, yåtti taqvim kunidan so‘ng) kåladigan bålgilangan kunda ijro etilishi lozim bo‘lgan bitimlar tuzilardi. Ikkinñhi usul hozirgi vaqtda dåyarli barñha birjalarda va birjadan tashqari bozorning aksariyat tizimlarida qo‘llaniladi. Birinñhi usuldan uning farqi shundaki, bitimni tuzish davri bir kungañha qisqartirilgan (ya’ni bitim bir kunda tuzilishi mumkin). Shunday qilib, bir ish kuni iñhida tuzilgan bitimlar aniq bålgilangan ish kunlaridan kåyin kåladigan ayrim sanada bir vaqtning o‘zida bajarilishi bålgilanadi. Masalan, dushanba kuni tuzilgan bitimlar qaysidir bozorning qoidalariga ko‘ra kåyingi dushanba kuni ijro etilishi lozim, ya’ni båsh ish kunidan so‘ng. Bunday holatda bitimlar «T + 5» kunida bajariladi dåyiladi. Ushbu

qoida bo‘yiñha såshanba kuni tuzilgan bitimlar kåyingi såshanbada ijro etiladi va hokazo. Aynan mazkur usul xalqaro qoidalar va andazalar tomonidan barñha zamonaviy fond bozorlarida joriy etilish uñhun tavsiya qilinadi.

«O‘ttizlik guruhi», shuningdåk, bitim ma’lum muddat mobaynida barñha bosqiñhlarni, to ijro etilishigañha bo‘lgan bosqiñhlarni bosib o‘tishi lozim bo‘lgan eng uzoq (maksimal) muddatni ham bålgilash haqida tavsiya bårdi. Bu tavsiya qilingan muddat — 3 kun, dåmak, bitim «T + 3»dan kåñhikmasdan ijro etilishi zarur. Ko‘rsatilgan uñh kun bitim ishtirokñhilariga va fond bozoriga xizmat ko‘rsatuvñhi tashkilotlarga bitimning oraliq bosqiñhlari taqqoslash va kliringni sifatli amalga oshirish uñhun båriladi. Bitimni tuzish va uni ijro etish sanasi o‘rtasidagi muddat qanñhalik uzoq bo‘lsa, bitim ishtirokñhilari shunñha katta xatarga duñh kålishadi. Agar bitim tuzilayotgan vaqtda barqaror moliyaviy ahvolga ega bo‘lgan ishtirokñhilardan biri uning ijro etilishi vaqtiga kålib to‘lovga qodir bo‘lmasa, u holda uning kontragånti unga tågishli bo‘lgan pul mablag‘larini yoki qimmatli qog‘ozlarni olmasligi mumkin. Bitimni tuzish va uni ijro etish sanasi o‘rtasidagi muddat qanchalik uzun bo‘lsa, bitimning bajarilmasligi ehtimoli shunñha ko‘p bo‘ladi. Shuning uñhun bitimni ijro etish uñhun eng maqbul vaqt u tuzilgan kundir. Biroq amaliyotda bunga har vaqt ham erishib bo‘lmaydi. Taqqoslash va kliring tadbirlarining murakkabligi hamda ko‘p måhnat talab qilishi, har bir bosqiñhda kliring tashkiloti va bitim ishtirokñhilari o‘rtasida axborot bilan doimiy almashib turish zarurati bitimni tåzda ijro etish vazifasini qiyinlashtiradi. Hatto Amårika fond bozorida ham eng kång va eng sig‘imli bitimlar «spot»

«T + 5» qoidasi bo‘yiñha bajariladi.

Kompyutår tåxnikasi bitimning barñha bosqiñhlari o‘tishini eng qisqa muddatlargañha anñha tåzlashtiradi. Zamonaviy elåktron birjalari va kliring tashkilotlarida bitimning barñha bosqiñhlarining o‘tish jarayoni bir kungañha yåtadi, ba’zan bitimni tuzish va kliring tadbiri bir kunning o‘zida amalga oshiriladi. Ammo ko‘p narsa birjalar va kliring tashkilotlarining elåktron hujjatlar aylanishi u yoki bu mamlakatda amal qilib turgan pulli hisob-kitoblar va

qimmatli qog‘ozlarni yåtkazib bårish tizimlari bilan qanday uyg‘unlashganligiga bog‘liq.

Bitimni ijro etishning boshqa muhim qoidasi «To‘lovga qarshi yåtkazib bårish» dåb nomlanadi. Bu qoida u bo‘yiñha ijro etish bosqiñhini tashkil etuvñhi ikki muvoziy (parallål) jarayonning — pulli to‘lovlar va qimmatli qog‘ozlarni yåtkazib bårish jarayonlari- ning sinxronlashishi lozim bo‘lgan tamoyillarga tågishlidir. Nazariy jihatdan uñhta variant bo‘lishi mumkin: a) xaridor sotib olingan qimmatli qog‘ozlarni sotuvñhi pulni olishidan avval oladi;

2. 
   sotuvñhi pulni xaridor o‘zi sotib olgan qimmatli qog‘ozlarni olishidan avval oladi; d) ikkala jarayon ham bir vaqtning o‘zida kåñhadi.
   

Har ikkala variantda ham bitimda ishtirok etayotgan tomonlar- dan biri ustun, ikkinñhisi esa, siqib qo‘yilgan vaziyatda bo‘ladi. Bitimning ijrosi ikkala tomondan ham majburiyatlarning qarshi bajarilishini nazarda tutadi. Nazariy jihatdan mumkinki, bitim bo‘yiñha unga tågishli bo‘lgan narsani birinñhi bo‘lib olgan tomon o‘zining shaxsiy majburiyatlarini bajara olmaydi yoki bajarishni xohlamaydi. Bunday vaziyatda ikkinñhi tomon ziyon ko‘radi. Faqat uñhinñhi variant — ikkala tomon ham majburiyatlarni bir vaqtning o‘zida bajarishi — kontragåntning to‘lovga qodir emasligi yoki insofsizligi bilan bog‘liq ortiqñha xatardan qutqarishi mumkin. Bunday bir vaqtda ijro etish «To‘lovga qarshi yåtkazib bårish» tamoyili dåb nomlanadi. Har qanday fond birjasi va unga xizmat ko‘rsatadigan kliring tashkiloti bu tamoyilga rioya etilishini nazorat qilishning yo‘lga qo‘yilishi haqida qayg‘urishlari shart. Bu tamoyilni nazorat qilish va uni bajarishning aniq shakllari hamda måxanizmlari pul hisob-kitoblari tizimi va qimmatli qog‘ozlarni yåtkazib bårish tizimi u yoki bu mamlakatda qanday qurilganligiga bog‘liq.