O‘ZBÅÊist

Pul hisob-kitoblarini tashkil etish. U yoki bu mamlakatning umumiy to‘lov aylanmasiga pul hisob-kitoblari tizimi xizmat ko‘rsatadi. Qimmatli qog‘ozlar bilan opåratsiyalar bo‘yiñha pul hisob-kitoblari fond bozori bilan bog‘liq to‘lov aylanmasining bir qismiga to‘g‘ri kåladi. Pul hisob-kitoblari tizimi har bir mamlakatda univårsal bo‘lib, ular qanday to‘lov munosabatlariga xizmat

ko‘rsatishiga to‘g‘ri kålishidan qat’i nazar yo‘lga qo‘yilgan. Shuning uñhun birjadan tashqari bozorda qimmatli qog‘ozlar bilan tuzi- ladigan bitimlar bo‘yiñha hisob-kitoblar, odatda, hisob- kitoblarning umumiy tizimi orqali bajariladi. Shu bilan birga, birja bitimlari bo‘yiñha hisob-kitoblar ayrim o‘ziga xos xususiyatlar bilan amalga oshiriladi.

Bunday usullarning eng ishonñhlilaridan biri (xatarni nazorat qilish nuqtayi nazaridan) shuki, unda bozor ishtirokñhilari hisob- kitoblarning umumiy tizimi bilan muvoziy ravishda ishlovñhi tizimni yaratadi. Xalqaro amaliyotdan «Åuroslåag» (Bryussål) va «Sådål (Lyuksåmburg) xalqaro dåpozitar-kliring markazlari bunga namunaviy misol bo‘ladi. Mazkur tashkilotlar banklarga va xalqaro bozorda qimmatli qog‘ozlar savdosi bilan profåssional tarzda shug‘ullanuvñhi boshqa tashkilotlarga ko‘plab valyutalarda vakillik hisobraqamlarini oñhadilar. Bu tizimlar ishtirokñhilari o‘rtasidagi hisob-kitoblar ushbu dåpozitar-kliring markazlaridagi vakillik hisobraqamlari bo‘yiñha amalga oshirilishi mumkin.

1996-yil martdan buyon DQMO bitimlari bo‘yiñha hisob- kitoblar uñhun qo‘llanilayotgan O‘zbåkistan Råspublikasi valyuta birjasining hisob-kitob tizimi amaliy usullarga yana bir misol bo‘la oladi. RVB hisob-kitob tizimining ishtirokñhilari bo‘lmish dilårlar obligatsiyalar uñhun o‘zaro to‘lovlarni o‘zlarining ushbu tizimdagi vakillik hisobraqamlari bo‘yiñha amalga oshiradilar.

Hisob-kitoblarning nisbatan yuqori tåzligi bunday modålning ustunligi hisoblanadi. Hisob-kitob tashkiloti qisqa muddatlarda (kunma-kun) to‘lovñhining hisobraqamidan to‘lovni oluvñhining hisobraqamiga o‘tkazishi mumkin. Bunda banklararo o‘tkazmalarni tashkil etish va boshqa hisob-kitob tizimlarini ham bunga jalb etishning hojati yo‘q, bu, odatda, hisob-kitob tadbirini uzaytiradi va såkinlashtiradi. Mazkur modålning ijobiy sifatlaridan yana biri shuki, u xaridorlarning ular tomonidan sotib olingan qimmatli qog‘ozlarini so‘ndirish qobiliyatini nazorat qilish imkonini båradi. Savdolar ishtirokñhisi obligatsiyalarni sotib olishga faqat obligatsiya uning birjaning hisob-kitob tizimidagi vakillik hisobraqamida pul mablag‘lari bilan oldindan quvvatlangan hollarda buyurtma bårishi mumkin bo‘lgan qoida amal qiladi. Biroq alohida hisob-kitob

tizimidagi hisobraqamda mablag‘larni oldindan muxosara (blokada) qilish ularni ma’lum muddatga ishtirokñhining oddiy to‘lov aylanmasidan ñhiqarib qo‘yishi tufayli xalqaro amaliyotda bunday imkoniyatdan dåyarli foydalanilmaydi.

Modålning kamñhiligi shuki, tizim ishtirokñhilari, ko‘pinñha, alohida dåpozitar-kliring markazlaridagi boshqa opåratsiyalar uñhun o‘zlarining hisobraqamlaridagi qoldiqlardan erkin foydalana olishmaydi. Bunda pul mablag‘larini umumiy to‘lov tizimidan opåratsiyalar uñhun alohida-alohida hisobraqamlarning bo‘lishi likvidlilikni boshqarishni qiyinlashtiradi.

Qimmatli qog‘ozlarni yåtkazib bårishni tashkil etish. Tuzilgan bitim natijalariga ko‘ra qimmatli qog‘ozlarni yåtkazib bårishning ikki usuli ma’lum — qimmatli qog‘ozlar sårtifikatlarini avvalgi egasining qo‘lidan yangi egasining qo‘liga o‘tkazish yo‘li bilan, yo bo‘lmasa, ushbu qimmatli qog‘ozlarni avvalgi egasining ixtisoslash- tirilgan tashkilot — dåpozitariydagi saqlash uñhun mas’ul hisobra- qamidan yangi egasining saqlash uñhun mas’ul hisobraqamiga o‘tkazish yo‘li bilan. Dåpozitariy — o‘z mijozlarining qimmatli qog‘ozlarni saqlovñhi va ushbu qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan huquqlar hisobini yurituvñhi tashkilot bo‘lib, u o‘zining mijozlari bilan «dåpo» hisobraqamlari — qimmatli qog‘ozlarni saqlash uñhun mas’ul hisobraqamlarni yuritish haqida shartnomalar tuzadi. Mazkur shartnomalarga muvofiq dåpozitariylar mijozlarning qimmatli qog‘ozlarini saqlash uñhun qabul qilishi, qabul qilingan qimmatli qog‘ozlarga xizmatlar ko‘rsatishi, mijozlarga ularning talabiga ko‘ra qimmatli qog‘ozlarning sårtifikatlarini bårishi, shuningdåk, qimmatli qog‘ozlar egalarining talabiga ko‘ra saqlanayotgan qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan mulkiy huquqlarni boshqa shaxslar foydasiga qayta ro‘yxatdan o‘tkazishi («dåpo» hisobraqamlari bo‘yiñha «o‘tkazmalarni» amalga oshirishi) shart.

Dåpozitariylarda saqlanayotgan va «dåpo» hisobraqamida hisobda turgan qimmatli qog‘ozlarning egalari dåpozitariyga mazkur qimmatli qog‘ozlarni ularning yangi egasi foydasiga o‘tkazish haqida ko‘rsatma bårishi mumkin. Dåpozitariy bunday farmoyishni olib, qimmatli qog‘ozlarni ularning avvalgi egasining «dåpo» hisobra- qamidan ñhiqaradi (dåbåtlaydi) va ushbu qimmatli qog‘ozlarni

ularning yangi egasining «dåpo» hisobraqamiga kiritadi (krådit- laydi). Mazkur opåratsiya pul o‘tkazish opåratsiyasiga o‘xshash. O‘tkazilayotgan qimmatli qog‘ozlarning sårtifikatlari dåpozita- riyning ularni saqlash joyida (såyfda) harakatsiz qoladi. Faqat dåpozitariy hisob rågistrlarining holati o‘zgaradi, ñhunonñhi, saqlanayotgan qimmatli qog‘ozlar endi yangi egasining hisobiga o‘tadi. Kliring natijalariga ko‘ra dåpozitariyga savdolar ishtirokñhilari hisob-raqamlarini dåbåtlash va kråditlash uñhun ko‘rsatmalarga ega bo‘lgan hisob-kitob hujjatlari kålib tushadi. Dåpozitariy tomonidan ushbu topshiriqlarning bajarilishi qimmatli qog‘ozlarni yåtkazib bårishga doir majburiyatlarning ijro etilishi hisoblanadi.