O‘ZBÅÊist

Kliring

Kliring — bu taqqoslash tugaganidan so‘ng boshlanadigan va bitim ijrosi oldidan tugallanadigan tadbirlar majmuyidir. Kliring båvosita pul mablag‘larining o‘tkazilishini yoki qimmatli qog‘oz- larning topshirilishini o‘z iñhiga olmaydi. Kliring bosqiñhi ikki tadbirdan iborat:

1. 
   Yakuniy taqqoslash hujjatlarini rasmiylashtirishning haqi- qiyligi va to‘g‘riligini tahlil qilish tadbiri. Agar taqqoslash bosqiñhi kompyutår faylini shakllantirish bilan tugallansa, u holda kliring shifrlash kalitini tåkshirish va qabul qilinadigan axborotning himoyalanishidan boshlanadi.
   
2. 
   O‘tkazilishi lozim bo‘lgan pul summalarini va bitim yakuniga ko‘ra yåtkazib bårilishi kårak bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdorini hisoblash tadbiri. Xarid qilingan qog‘oz uñhun to‘lov summasidan tashqari, qimmatli qog‘ozlar bilan opåratsiyalarga solinadigan soliq (agar u mazkur mamlakatda joriy etilgan bo‘lsa), birja yig‘imlari, brokårlar uñhun vosita haqlari va hokazolar to‘lanishi lozim.
   

Turli bitimlar bo‘yiñha vujudga kålgan va bir vaqtning o‘zida bajarilishi kårak bo‘lgan qarshi talablarning o‘zaro hisobga olinishi ham qo‘llanishi mumkin.

Oldi-sotdi bitimini tuzayotib, ikkala kontragånt ham ma’lum huquq va majburiyatlarni qo‘lga kiritadi. Xaridor, masalan, sotuvñhiga nisbatan unga tågishli bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdorini yåtkazib bårishni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi va, shu bilan birga, tågishli pul summasini to‘lash majburiyatini oladi. Sotuvñhi esa, qimmatli qog‘ozlarni yåtkazib bårishga majbur bo‘ladi va unga to‘lanishi lozim bo‘lgan pul summasini talab qilish huquqini qo‘lga kiritadi. Pirovardida sotuvñhi va xaridor bir-biriga nisbatan bir vaqtning o‘zida ham kråditor, ham qarzdor bo‘ladi. Faqat bitimning yakuniy bosqiñhida ularning majburiyatlari bajariladi va talablari qondiriladi. Kliring bosqiñhida ularning o‘zaro talab va majburiyatlari bålgilanadi hamda hisoblab ñhiqiladi. Hisoblab ñhiqish tadbiri — bu kliringning butun bosqiñhidagi eng muhim jarayondir. To‘lanishi lozim bo‘lgan summalari va yåtkazib bårilishi kårak bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdorini hisoblashning bir nåñha usullari

mavjud. Hisoblashning aniq usuli va tadbirini bålgilab båruvñhi asosiy omil bu qarshi talablar o‘zaro hisobga olinishini tashkil etishning tanlangan usulidir.

Ayrim savdo tizimlarida (odatda, birjadan tashqari bozorda) talablar håñh qanaqa qarshi hisobga olinmaydi. Har bir bitim boshqa bitimlardan alohida u tuzilgan ko‘rsatkiñhlarga to‘liq mos kålgan holda bajariladi. Bunday vaziyatda kliring bosqiñhida sotuvñhi uñhun har bir aniq bitim bo‘yiñha u yåtkazib bårishi lozim bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdori va unga to‘lanishi kårak bo‘lgan pul mablag‘lari summasi, turli yig‘im va soliqlar ñhiqarib tashlangan holda hisoblab ñhiqiladi. Xaridor uñhun har bir alohida bitim bo‘yiñha unga tågishli bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarning miqdori va u kontragåntga to‘lashi lozim bo‘lgan pul mablag‘lari summasi, turli soliq va yig‘imlar qo‘shilgan holda hisoblanadi. Bu hisoblab ñhiqishning anñha oddiy usulidir.

O‘zaro hisobga olish (qarz surishish) jarayoni kåñhayotgan davrda kliring anñha murakkablashadi. Qarshi talablarning o‘zaro hisobga olinishi dåyarli har bir zamonaviy birjada birja a’zolari tomonidan tuziladigan bitimlar bo‘yiñha to‘lovlar va qimmatli qog‘ozlar yåtkazib bårilishining miqdorini kamaytirish uñhun qo‘llaniladi. Chunki qimmatli qog‘ozlar bo‘yiñha bir kunlik aylanma yuz minglab bitimlarni tashkil etadigan va bir savdo såssiyasida o‘n millionlab qimmatli qog‘ozlar sotiladigan va xarid qilinadigan yirik fond birjalarida bunday bitimlarni «birga bir» amalga oshirish samara bårmaydi. Birja savdolarining yakuniga ko‘ra to‘lov opåratsiyalari miqdorini kamaytirish va ularni amalga oshirish algoritmini osonlashtirish uñhun bunday vaziyatlarda o‘zaro hisobga olish jarayoni qo‘llaniladi. U kliring tadbirining birmunñha murakkab- lashuviga qaramay, bitimlar ishtirokñhilarining har bir aniq bitim bo‘yiñha to‘lovlar va yåtkazib bårishlarni alohida amalga oshirish uñhun qo‘shimñha hamda boshqa xarajatlari bilan potånsial ñhiqimlariga qaraganda markazlashtirilgan kliring tizimini tashkil etish xarajatlarini anñha kamaytiradi. O‘zaro hisobga olish ikki tomonlama va ko‘p tomonlama bo‘lishi mumkin.