Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 75 Yeni dünya quran bizik, Haqqa qəhmər duran bizik. Böyük günlər yarışında Ayı, günü yaran bizik [4, s. 29]. Söz sənətinin mahiyyətində və sənətkarın estetik dünyagörüşündə baş verən köklü dəyişikliklər, təbii ki, təkcə Səməd Vurğunla, Azərbay- can poeziyası ilə məhdudlaşmırdı. Bu möhtəşəm estetik inqilab cahanın altıdabir hissəsinə hökmranlıq edən nəhəng imperiyanın bütün sənətində və milli mədəniyyətlərində qüdrətli şəkildə əks-səda verirdi. XX yüzilin böyük sənətkarlarından biri, yeni özbək poeziyasının banilərindən sayılan Qafur Qulam 20-ci illərin əvvəllərində yazmışdı. Gözəllik – güllərdə, O qara gözlərdə, Ağappaq üzlərdə deyənlər yanılır. Gözəllik – işləmək, Gözəldir – iş, demək!.. [6, s. 22] Bu Qafur Qulamın yeni estetik manifesti idi. Gənc şairlər zamanın təzə gözəllik meyarını tərənnüm edirdilər. Yeni lirik qəhrəman inamla söyləyirdi: “Mən tüpürdüm hüsnə xal yapışdıran şairlərin yoluna. Durdum yeni şeirin qaravuluna. Udaraq bu günün havasını, könlümdə böyütdüm Şeirin gələcək sevdasını” [4, s. 233]. Gənc S.Vurğun isə hazırkı sevginin məna və məzmununun əvvəl- kilərə oxşamadığını, bugünkü əhd-peymanın özgə olduğunu başqa bir şeirində hərarətlə vurğulayırdı: Sən Xumar deyilsən, mən də ki Sənan, Bugünkü sevginin başqadır andı. Nə Məcnun, nə Leyli, nə də biyaban Qalmamış, onların adı yaşandı, Bugünkü sevginin başqadır andı [5, s. 145]. Çünki yeni dünyanı daha tez qurmaq və yaratmaq eşqi ilə döyünən bu fədai və təmiz qəlb ictimai “biz”in arzu və duyğuları ilə – böyük Vətən eşqi ilə dolu idi. Başqa bir sevgiyə və eşqə bu sadəlövh, romantik ürəkdə yer qalmamışdı: “Qaranlıq gecədə, susanda göylər, Almışıq düşmənlə döyüşmə məşqi. Qarşımızda gülür bir qızıl səhər, Qəlbimizdə böyük Və- tənin eşqi” [4, s. 22]. Lirik qəhrəmanın mənəviyyatında intim və ictimai duyğuların sərhədləri itmiş, üzvi surətdə bir-birinə qovuşmuşdu. Artıq bu ______________________________________________________ Poetika.izm 76 həqiqətin özü onu yalnız bir estetik reallıq kimi dəyərləndirməyə və məh- dudlaşdırmağa icazə vermir. Burada artıq insanın və şəxsiyyətin mahiyyə- tində, şüurunda və təfəkküründə gedən misli-bərabəri olmayan çevrilmə- dən söhbət getməlidir. Və bu prosesin üstündən sükutla keçmək, ona lazımi diqqəti ayırmamaq məsələyə qeyri-peşəkar yanaşma olardı. İnsanın yalnız ictimai duyğuların və dünyagörüşünün daşıyıcısına çevrilməsi bə- şəriyyət tarixindəki görünməmiş mənəvi-əxlaqi proseslərdən biri kimi artıq tarixə dönmüşdür... Şair qəlbinin bütün səmimiyyəti ilə “biz” kimi düşünür, “biz” olaraq duyur, yaşayırdı. Doğma Vətənini də “biz” kimi vəsf edirdi. Hamımızın sevdiyimiz və həmişə sevəcəyimiz müqəddəs “Azərbaycan” şeiri də bax o duyğuların axarında dünyaya gəlmiş və bü- tün dünyanı gəzmişdi. O vaxt Vətən mövzusunda yazılmış və bakirə bir gənclik sevgisi ilə yoğrulmuş “Rusiya”, “Ukrayna”, “Gürcüstan”, “Özbə- kistan”, “Türkmənistan”, “Qazaxıstan” və başqa bu ruhda olan böyük şeirlər kimi “Azrəbaycan” da yeni dünyanın cazibədar və əzəmətli ob- razlarından biri idi: El bilir ki, sən mənimsən, Yurdum, yuvam, məskənimsən, Anam, doğma Vətənimsən! Ayrılarmı könül candan? Azərbaycan, Azərbaycan! Mən bir uşaq, sən bir ana, Odur ki, bağlıyam sana: Hankı səmtə, hankı yana Hey uçsam da yuvam sənsən, Elim günüm, obam sənsən. Fəqət səndən gen düşəndə, Ayrılıq məndən düşəndə, Saçlarıma dən düşəndə, Boğar aylar, illər məni, Qınamasın illər məni” [5, s. 176]. “Azərbaycan” şeirindən gətirdiyimiz bu üç bənd ümumi mətndən ciddi surətdə fərqlənir. Vətən mövzusunda və başqa ictimai-siyasi mövzu- lardakı bədii nümunələrdən də elə bu cəhəti ilə ayrılır; gətirdiyimiz par- çada “biz” şəklən iştirak etmir. Fikir verin, birinci və ikinci bəndin hər birində “mən” və “sən” subyektlərinin adı (mənsubiyyət şəkilçiləri ilə bir- likdə) on iki dəfə işlənmişdir. Ümumilikdə, on beş misralıq şeir mətnində “mən” və “sən” otuz dəfəyə yaxın təkidlənmişdir. Amma bütün bunlar “Azərbaycan” şeirinin poetik “biz”in estetik dünyagörüşü və duyğularını ______________________________________________________ Poetika.izm 77 ifadə etməsinə mane ola bilməmişdir. Yeni zamanın tərənnümçüsü olan poetik “biz”in qəlbindən çıxmış və dilindən səslənmiş Vətən mədhiyyəsi söz sənətimiz tarixində əbədiyyən qalmışdır. Amma bu şeiri diqqətlə və həssaslıqla gözdən keçirərkən ondakı bir beyt sizi daha çox heyrətləndirir. Yeni dövrün estetik dünyagörüşünə və poetik əxlaqına uyğun gəlməyən, bu çərçivələrə sığmayan gözlənilməz və qəribə beyt XX yüzilin möhtə- şəm lirik-siyasi mədhiyyələrindən birinə necə yol tapmışdı. Səməd Vur- ğunun dünyalara və sərhədlərə sığmayan Məcnun təxəyyülü fövqəladə bir cəsarətlə öz zamanından sabahlara boylanmışdı... Anamın dilbər gəlini, Yadlara açma əlini!.. [5, s. 177] Bu dərdli və emosional xitab poetik “biz”in səsi deyildi. Zamanın baş subyektinin – poetik “biz”in güclü təsiri altında olsa da, lirik “mən” bəzən bu çərçivələrə sığmır, onun hüdudlarını aşmağa can atırdı. Ayaqlarından zəncirlənmiş ilham köhləni bəzən keçmişini xatırla- yaraq üsyan edir, donmuş könülləri coşdururdu. Məhz lirika köhləninin şahə qalxdığı anlarda sıravi və adi proletar sətirləri yox, şahanə misralar ağ kağız üzərinə köçürdü: Şairə ilhamdan maya gərəkdir, Anasız cocuğa dayə gərəkdir. Şairəm söyləyir yerindən duran Adamın üzündə həya gərəkdir. Bu da lirik “mən”in mənsub olduğu zamana məzəmməti idi. Bəzən lirik “mən” poetik “biz” ansamblından qopmaq, ayrılmaq istəyirdi. Ümu- mi və abstrakt “biz” xorunda əriyib yox olmaq istəmirdi. Xüsusən, M.Müşfiqin lirik “mən”i zamanın poetik simfoniyasında daha çox lirik ricət kimi səslənir və o özü də solo avazları sevirdi: Oxu tar, oxu tar... [2, s. 121] Amma bütün bunlara baxmayaraq, Mikayıl Müşfiqin, Səməd Vur- ğunun, Rəsul Rzanın və başqa görkəmli sənətkarların lirik “mən”i poetik “biz”dən kənarda deyildi və qala da bilməzdi. Mühitin təklif və təkid etdiyi poetik subyekt-obyekt müstəvisindən qırağa çıxmaq – hakim ünsiy- yət qaydalarına üsyan ölümə bərabər idi: “Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir!..”. Gənc lirik “mən” yaşamaq və yaratmaq istəyirdi, belə sərt tale ilə barışa bilməzdi. Yazıb-yaratmaq üçün isə qarşıda yalnız bir yol dururdu – bu yol poetik “biz”in yolu idi. Lirik qəhrəman poetik “biz”in ruhuna və ovqatına uyğunlaşdıqca, öz daxilində və təbiətində keçən zid- Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|