Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «bioloji saat»
| fakultativ heliofitl
ə r , bu v ə ya dig ə r d ə r ə c ə d ə kölg ə l ə nm ə y ə dözür, i ş ı qda da yax ş ı bitir: bu bitkil ə r i ş ı qlanma şə raitinin d ə yi ş m ə sil ə özünü d ə yi ş dir ə bilir. Bu qrupa b ə zi ç ə m ə n bitkil ə ri, me şə alt ı otlar v ə kollar, me şə talalar ı nda, k ə narlar ı nda, q ı r ı nt ı sah ə l ə rind ə bit ə n bitkil ə ri aid etm ə k olar. İş ı q böyük siqnal ə h ə miyy ə ti d ə da ş ı yaraq orqanizml ə rin nizamlanma adaptasiyas ı na s ə b ə b olur. Vaxta gör ə orqanizml ə rin aktiviliyini t ə nziml ə y ə n ə n etibarl ı siqnallardan biri günün uzunlu ğ u - fotodövr hesab olunur. Fotodövrlük – günün uzunlu ğ unun mövsümi d ə yi ş m ə sin ə orqanizml ə rin reaksiyas ı haidis ə sidir. H ə r hans ı bir m ə kanda ilin eyni vaxt ı nda günün uzunlu ğ u h ə mi şə eyni olur. Bu, bitkiy ə v ə heyvana h ə min en dair ə sind ə ilin f ə sill ə ri üzr ə mü ə yy ə nl əş m ə y ə imkan yarad ı r, y ə ni çiç ə kl ə nm ə nin ba ş lan ğ ı c ı , yeti ş k ə nlik v ə s. Ba ş qa sözl ə – fotodövrlük canl ı orqanizmd ə fizioloji prosesl ə rin ard ı c ı ll ı ğ ı d ı r. Fotodövrlüyü sad ə c ə gündüzün gec ə il ə ə v ə z olunmas ı ndan as ı l ı olan adi xarici sutkal ı q ritml ə rl ə eynil əş dirm ə k olmaz. Lakin heyvanlarda v ə insanda h ə yat f ə aliyy ə tinin sutkal ı q tsiklliyi növün anadang ə lm ə xass ə sin ə keçir, y ə ni daxili (endogen) ritml ə r t əşə kkül tap ı r. 37 Bu ritml ə r orqanizm ə vaxt ı hiss etm ə y ə köm ə k edir, orqanizmin bu qabiliyy ə ti «bioloji saat» adland ı r ı l ı r. Bu ba ş qa yerl ə r ə köçdükd ə qu ş lar ı n gün əşə gör ə h ə r ə k ə tind ə köm ə klik göst ə rir v ə ümumiyy ə tl ə , t ə bi ə tin daha mür ə kk ə b ritml ə rind ə orqanizml ə r ə istiqam ə t verir. Fotodövrlük ünsiyy ə tc ə möhk ə ml ə ns ə d ə , yaln ı z dig ə r faktorlarla birlikd ə ( ə laq ə li) t ə zahür edir (m ə s. temperaturla). Ə g ə r «X» günü soyuq keçirs ə , bitkinin çiç ə kl ə nm ə si gecikir v ə ya yeti ş m ə kd ə olan dövr soyuq keçdikd ə kartofun m ə hsuldarl ı ğ ı a ş a ğ ı dü ş ür. Subtropik v ə tropik zonalarda, mövsüm üzr ə günün uzunlu ğ u az d ə yi ş diyind ə n fotodövrlük mühüm ekoloji faktor say ı la bilm ə z – onu quraql ı q v ə ya ğ ı ş l ı mövsüml ə rin növb ə l əş m ə si ə v ə z edir. Yüks ə k da ğ l ı q zonada is ə temperatur ə sas siqnal faktoru hesab olunur. Bitkil ə rd ə oldu ğ u kimi, hava şə raiti poykiloterm heyvanlarda da ə ks olunur, homoyoferm heyvanlar is ə bu- na öz davran ı ş lar ı n ı n d ə yi ş m ə si il ə cavab verir: yuvasalma, miqrasiya v ə s.-nin vaxt ı d ə yi ş dirilir. İ nsan yuxar ı da göst ə ril ə n hadisl ə rd ə n istifad ə etm ə yi öyr ə nmi ş dir. İş ı ql ı günün uzunlu ğ unu süni olaraq d ə yi şə r ə k bununla da bitkinin çiç ə kl ə m ə v ə meyv ə verm ə vaxt ı n ı d ə yi ş m ə k (q ı ş dövründ ə istixanalarda ş itil, h ə tta meyv ə yeti ş dirm ə k), toyuqlar ı n yumurtalama qabiliyy ə tini art ı rmaq v ə s. olar. Canl ı t ə bi ə t ilin mövsüml ə ri üzr ə Xopkinskinin bioiqlim qanununa uy ğ un olaraq inki ş af edir: müxt ə lif mövsüm hadis ə l ə ri (fenotarix) yerin en v ə uzunluq dair ə sind ə n, onun d ə niz s ə viyy ə sind ə n yüks ə kliyind ə n as ı l ı d ı r. Dem ə li, ə razi ş imal, şə rq v ə daha yuxar ı ə razil ə rd ə yaz gec, pay ı z tez g ə lir. Avropada en dair ə sinin h ə r d ə r ə c ə sind ə mövsümi hadis ə l ə rin vaxt ı üç günd ə n bir, Ş imali Amerikada is ə orta hesabla h ə r bir en dair ə si, h ə r bir uzunluq dair ə si v ə d ə niz s ə viyy ə sind ə n h ə r 120 m-d ə dörd günd ə n bir ba ş lay ı r. Fenotarix müxt ə lif k ə nd t ə s ə rrüfat ı v ə dig ə r t ə s ə rrüfat i ş l ə rinin planla ş d ı r ı lmas ı nda böyük ə h ə miyy ə t da ş ı y ı r. 2.3. Orqanizml ə rin h ə yat ı nda suyun rolu Suyun miqdar ı k ə skin d ə yi ş m ə y ə m ə ruz qalarsa (qabarma, ç ə kilm ə ), çox duzlu sularda osmotik yolla orqanizml ə r t ə r ə find ə n itirilirs ə , ekoloji bax ı mdan, h ə m yerüstü, h ə m d ə su ə razil ə rind ə limitl əş dirici faktor he- sab olunur. Su canl ı orqanizml ə rin f ə aliyy ə tind ə mühüm ə h ə miyy ə t ə malikdir. O, biokimy ə vi reaksiyalar üçün ə sas mühit, protoplazman ı n vacib t ə rkib hiss ə sidir. Qida madd ə l ə ri orqanizmd ə ə sas ə n su m ə hlulu şə klind ə dövr edir, bu şə kild ə d ə orqanizmd ə n dissimlyasiya m ə hsulu yüks ə k d ə r ə c ə d ə xaric edilir. Su bitki v ə heyvan orqanizml ə rinin ə sas kütl ə sini t əş kil edir; toxumalarda onun nisbi miqdar ı 50-80%, b ə zi növl ə rd ə is ə daha yüks ə k olur. Bel ə ki, meduzalar ı n b ə d ə nind ə 95%- ə , bir çox molyusklar ı n toxumalar ı nda is ə 92%- ə q ə d ə r su vard ı r. Hüceyr ə daxili v ə hüceyr ə l ə raras ı mübadil ə , hidrobiontlarda is ə xarici mühitl ə osmotik qar ş ı l ı ql ı ə laq ə suyun v ə onun t ə rkibind ə h ə ll olan duzlar ı n miqdar ı ndan çox as ı l ı d ı r. Heyvanlarda qaz mübadil ə si yaln ı z rütub ə tli s ə thin mövcudlu ğ u şə raitind ə mümkündür. Yerüstü orqanizml ə rd ə n buxarlanma mühitl ə istilik balans ı n ı n formala ş mas ı nda i ş tirak edir. Orqanizmin mühitl ə su mübadil ə si bir-birin ə ə ks olan iki prosesd ə n ibar ə tdir: orqanizm ə suyun daxil olmas ı v ə onun ə traf mühit ə verilm ə si. Ali bitkil ə rd ə bu proses kök sistemi vasit ə sil ə torpaqdan suyun sorulmas ı , onun h ə ll olan madd ə l ə rl ə birlikd ə ayr ı -ayr ı orqanlara v ə hüceyr ə l ə r ə apar ı lmas ı v ə transpirasiya prosesi vasit ə sil ə xaric edilm ə sind ə n ibar ə tdir. Su mübadil ə sind ə suyun yaln ı z 5%- ə q ə d ə ri fotosintez ə , qalan ı is ə buxarlanman ı n kompensasiyas ı na v ə turqorun saxlanmas ı na s ə rf olunur. Heyvanlar suyu içm ə kl ə q ə bul edir, bu yolla suyun q ə bul edilm ə si h ə tta su heyvanlar ı na da xasd ı r. Suyun xaric edilm ə si sidik, ifrazat (n ə cis), h ə mçinin buxarlanma yolu il ə gedir. Bir çox orqanizml ə r, xüsus ə n suda ya ş ayanlar suyu örtüyü il ə v ə ya sukeçir ə n toxumas ı n ı n xüsusi hiss ə si il ə al ı b-qaytarmaq qabiliyy ə tin ə malidkir. Bu yerüstü mühitin sakinl ə rin ə d ə aiddir: rütub ə ti ş eh, duman v ə ya ğ ı ş kimi m ə nb ə l ə rd ə n almaq bir çox bitkil ə r, onur ğ as ı z heyvanlar v ə amfibiya üçün xarakterikdir. Heyvanlar üçün mühüm su m ə nb ə yi qida say ı l ı r. Müxt ə lif mühitl ə rd ə , co ğ rafi regionlarda su il ə t ə min olunma şə raitinin geni ş d ə yi ş m ə si n ə tic ə sind ə orqanizml ə rd ə geni ş xüsusi adaptasiya evolyusiyas ı ba ş vermi ş dir. Suyun ekoloji ə h ə miyy ə ti müxt ə lif tipli su hövz ə l ə rind ə suyun toplanmas ı il ə m ə hdudla ş m ı r. Yer s ə thind ə ya ğ ı nt ı lar böyük ə h ə miyy ə t da ş ı yaraq su hövz ə sinin su rejimini, torpa ğ ı n rütub ə tliliyini v ə havan ı n rütub ə tliliyini mü ə yy ə nl əş dirir. Ya ğ ı nt ı lar olduqca qeyri-b ə rab ə r paylanm ı ş d ı r. Tropik me şə l ə rd ə ya ğ ı nt ı lar ı n illik miqdar ı 1000 mm-d ə n art ı q (1mm ya ğ ı nt ı =1m 2 -da 1 litr suya uy ğ undur), tropik qur ş a ğ ı n s ə hralar ı nda 200 mm-d ə n az (Saxara, C ə nubi Koliforniya) ya ğ ı nt ı dü ş ür. Respublikam ı zda da ya ğ ı nt ı lar ı n miqdar v ə rejimi müxt ə lifdir. Ya ğ ı nt ı lar ı n orta illik miqdar ı 110 mm-d ə n (Puta) 1750 mm- ə (K ə kiran, L ə nk ə ran) d ə yi ş ir. Ya ğ ı nt ı lar mövsüm ə gör ə d ə k ə skin d ə yi ş ir. |