Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.5. Atmosfer qazlar ı ekoloji faktor kimi
|
2.4. Temperatur v ə rütub ə tliyin birg ə t ə siri. Temperatur v ə rütub ə tlik ümumi, qar ş ı l ı ql ı , birg ə qar ş ı l ı ql ı t ə sir göst ə r ə r ə k ə n mühüm iqlim faktorlar ı hesab edilir v ə iqlimin «keyfiyy ə tini» t ə yin edir: il ə rzind ə yüks ə k rütub ə tlik temperaturun mövsüm ə rzind ə ki t ə r ə ddüdünü yum ş ald ı r (z ə ifl ə dir), bu d ə niz iqlimi say ı l ı r. Havan ı n yüks ə k quraql ı ğ ı temperaturun k ə skin d ə yi ş m ə sin ə g ə tirib ç ı xar ı r, bu is ə kontinental iqlim hesab olunur. Temperatur v ə rütub ə tlik k ə miyy ə tc ə kifay ə t q ə d ə r etibarl ı qiym ə tl ə ndirilir, çünki onlar bütün xarici limitl əş dirici faktorlar ı n t ə yinedicisidir, onlar ı n t ə siril ə heyvanat v ə bitki al ə mind ə ə ks ə riyy ə t ekoloji hadis ə l ə r asan korrelyasiya olunur. Temperatur v ə rütub ə tliyin, h ə mçinin ə ks ə r dig ə r faktorlar ı n qar ş ı l ı ql ı t ə siri bu faktorlar ı n h ə m nisbi, h ə m d ə mütl ə q ölçül ə rind ə n as ı l ı d ı r. Bel ə ki, rütub ə tlik kritik v ə ziyy ə t ə yax ı n olduqda, y ə ni çox yüks ə k v ə ya çox a ş a ğ ı olduqda temperatur orqanizm ə daha ayd ı n limitl əş dirici t ə sir göst ə rir. Ə g ə r temperatur hüdud qiym ə tin ə yax ı n olarsa, el ə rütub ə tlik d ə yüks ə k kritik rol oynay ı r. M ə s ə l ə n, rütub ə tlik a ş a ğ ı v ə mülayim v ə ziyy ə td ə ol- duqda pamb ı q tax ı lbiti yüks ə k temperatura dözür. Pamb ı qç ı l ı q rayonlar ı nda quru isti hava şə raiti pamb ı qç ı lara 43 tax ı lbitinin say ı n ı n artmas ı na siqnal olub, onlara çil ə yicil ə ri haz ı rlama ğ a x ə b ə rdarl ı q edir. İ sti rütub ə tli hava tax ı lbitinin artmas ı üçün az ə lveri ş li olsa da, pamb ı q bitkisi üçün ə lveri ş sizdir. Qeyd ed ə k ki, yarpa ğ ı n ı tök ə n me şə l ə r zonas ı nda, xüsus ə n onun c ə nub hiss ə sind ə su yay ı n sonunda limitl əş dirici faktor kimi özünü göst ə rir. Yaban ı bitki örtüyü dövri ba ş ver ə n yay quraql ı ğ ı na adaptasiya olunmu ş dur, lakin bu zonada yeti ş diril ə n k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə ri quraql ı ğ a adaptasiya olunmay ı b. Odur ki, bu zonada b ə zi quraql ı q ill ə rind ə süni suvarman ı n apar ı lmas ı na t ə l ə bat vard ı r. 2.5. Atmosfer qazlar ı ekoloji faktor kimi Atmosfer mühiti az s ı xl ı ğ a, cüzi dayaql ı ğ a malikdir. Odur ki, orada ya ş ayan bütün orqanizml ə r yer s ə thi il ə ba ğ l ı d ı r. Lakin hava mühiti orqanizml ə r ə h ə m fiziki, h ə m d ə kimy ə vi t ə sir göst ə r ə r ə k onlar ı n t ə n ə ffüs v ə foto- sintezini t ə min edir. Fiziki faktorlara hava kütl ə sinin h ə r ə k ə ti v ə atmosfer t ə zyiqi aiddir. Hava kütl ə sinin h ə r ə k ə ti konvektiv t ə bi ə tin passiv qar ı ş mas ı v ə ya atmosferin tsiklon f ə aliyy ə tinin kül ə k şə klind ə ola bil ə r. Passiv qar ı ş ma zaman ı spor, tozcuq, toxum, mikroorqanizml ə r v ə x ı rda heyvanlar ı n yerl əş m ə si t ə min olunur, bunun üçün xüsusi uy ğ unla ş ma - anemoxorlar olur. Orqanizmin bu kütl ə si birlikd ə aeroplankton adlan ı r. Kül ə k is ə aeroplanktonu xeyli uzaq m ə saf ə l ə r ə apar ı r, bu zaman çirkli madd ə l ə r d ə yeni zonalara apar ı la bil ə r. Kül ə k çay ax ı n ı kimi bitkiy ə birba ş a, m ə s ə l ə n, onun böyüm ə sin ə (Ab ş eronda x ə zrinin t ə siri il ə a ğ aclar ı n bir t ə r ə f ə ə yilm ə si), heyvanlar ı n aktivliyin ə (m ə s. qu ş lar ı n) m ə nfi t ə sir göst ə r ə bil ə r. Atmosfer t ə zyiqi orqanizml ə r ə , xüsus ə n onur ğ al ı lara böyük t ə sir göst ə rir, bunun say ə sind ə onlar d ə niz s ə viyy ə sind ə n 6000 m-d ə n yuxar ı ə razil ə rd ə ya ş aya bilmirl ə r. Biosferin çox hiss ə sind ə su buxarlar ı n ı n k ə skin d ə yi ş m ə si n ə z ə r ə al ı nmazsa, atmosferin t ə rkibi d ə yi ş m ə zdir. Müasir atmosferd ə karbon qaz ı n ı n (CO 2 ) h ə cm ə gör ə miqdar ı (0,03%) v ə oksigeninki (21%) bir çox ali bitkil ə r üçün limitl əş dirilmi ş faktor hesab olunur. M ə lum oldu ğ u kimi bir s ı ra bitkil ə rd ə fotosintezin intensivliyini yüks ə kltm ə k üçün CO 2 -nin konsentrasiyas ı n ı qald ı r ı rlar. Lakin Y.Odum (1975) Byerkmenin (1966) paxlal ı lar v ə s. bitkil ə r üz ə rind ə ki t ə crüb ə l ə rinin n ə tic ə l ə rin ə istinad ed ə r ə k yaz ı r ki, havada oksigenin miqdar ı n ı 5%- ə q ə d ə r azaltmaqla fotosintez prosesini 50% yüks ə ltm ə k olar. Görünür O 2 -nin konsentrasiyas ı n ı art ı rd ı qda fotosin- tezin yüks ə k d ə r ə c ə d ə b ə rpa olunan aral ı q m ə hsulu il ə molekulyar oksigen aras ı nda ged ə n reaksiya ə ks istiqam ə td ə gedir; O 2 -nin fotosintez ə inqibisiya (s ı x ı ş d ı r ı c ı , ə zici) t ə siri d ə bununla ayd ı nla ş d ı r ı l ı r. Y.Odum (1975) qeyd edir ki, tropik rayonlarda bec ə ril ə n tax ı l bitkil ə ri, o cüml ə d ə n qar ğ ı dal ı , h ə mçinin şə k ə r qam ı ş ı nda oksigenin fotosintez prosesin ə bel ə t ə siri qeyd ə al ı nmam ı ş d ı r, ola bilsin ki, bu bitkil ə r karbon iki oksidi ba ş qa yolla fiksasiya edirl ə r. Mü ə llif onu da ehtimal edir ki, enliyarpaql ı bitkil ə r peyda olan v ə inki ş af ed ə n dövrd ə CO 2 -nin atmosferd ə konsentrasiyas ı indikind ə n yüks ə k, O 2 -ninki is ə a ş a ğ ı olmu ş dur. Torpaqda v ə onun alt ı ndak ı süxurlarda, qrunt suyuna kimi (aerasiya zonas ı nda) karbon qaz ı n ı n miqdar ı 10% qalx ı r, oksigen is ə aeroboredusentl ə r üçün limitl əş dirici faktora çevrilir, bu is ə ölmü ş üzvi madd ə l ə rin parçalanmas ı n ı yava ş ı d ı r. Qeyd edildiyi kimi, suda oksigenin miqdar ı atmosfer ə nisb ə t ə n 20 d ə f ə azd ı r v ə burada o, limitl əş dirici fak- tor hesab olunur, onun m ə nb ə l ə ri atmosfer havas ı ndan diffuziya olunmas ı v ə su bitkil ə rinin (yosunlar ı n) fotosin- tezi say ı l ı r. Oksigenin h ə ll olmas ı na temperaturun a ş a ğ ı olmas ı , kül ə k v ə su dal ğ alar ı s ə b ə b olur. Suda CO 2 -nin limitl əş dirici t ə siri ayd ı n t ə zahür olunmur. Lakin m ə lum oldu ğ u kimi onun miqdar ı n ı n yüks ə k olmas ı bal ı q v ə dig ə r heyvanlar ı n ölümün ə s ə b ə b olur. CO 2 suda h ə ll olduqda z ə if karbonat tur ş usu (H 2 CO 3 ) al ı n ı r, ondan is ə asan karbonatlar v ə bikarbonatlar ə m ə l ə g ə lir. Karbonatlar – bal ı qqula ğ ı v ə sümük toxumalar ı n ı n qurulmas ı üçün qida madd ə l ə rinin m ə nb ə yi v ə su mühitinin tur ş uluq (hidrogen) göst ə ricisini (pH) neytral s ə viyy ə d ə saxlamaq üçün yax ş ı bufer say ı l ı r. Bu göst ə ricinin ə h ə miyy ə ti ondan ibar ə tdir ki, hidrobiontlar üçün pH üzr ə tolerantl ı q interval ı olduqca dar (m ə hdud) olub onun optimumdan bir az k ə nara ç ı xmas ı orqanizmin m ə hvin ə s ə b ə b olur. Hava mühitinin sakinl ə ri havada olan oksigenin miqdar ı na limitl ə nm ə mi ş dir (20,95%). Buna uy ğ un onun parsial t ə zyiqi d ə böyükdür. D ə niz s ə viyy ə sind ə quru hava şə raitind ə parsial t ə zyiq 159,2 mm c.st. (21,2 kPa) t əş kil edir. Praktiki olaraq O 2 -nin parsial t ə zyiqi a ş a ğ ı d ı r, bel ə ki, havan ı n t ə rkibind ə h ə mi şə su buxar ı olur, o t ə n ə ffüs orqanlar ı n ı n s ə thind ə effektiv qaz mübadil ə si üçün kifay ə tdir. Hava mühitind ə qaz mübadil ə sinin limitl əş dirici faktoru havan ı n quruluq d ə r ə c ə sidir. Yerüstü heyvanlarda qazlar ı n qanla v ə ə traf mühitl ə bilavasit ə mübadil ə prosesi prinsipc ə su tipl ə rind ə n f ə rql ə nmir: oksigen qana qabaqcadan n ə f ə s epiteliyinin s ə thini ört ə n nazik su p ə rd ə sin ə h ə ll olmu ş halda daxil olur. Su orqanizml ə rind ə ki kimi qanda v ə su p ə rd ə sind ə diffuziya O 2 v ə CO 2 -nin konsentrasiya qradiyenti üzr ə gedir. Odur ki, hava 44 mühitind ə davaml ı (sabit) qaz mübadil ə sinin mühüm bioloji şə raitinin yaranmas ı t ə n ə ffus yollar ı s ə thinin n ə m (rütub ə tli) v ə ziyy ə td ə saxlanmas ı ndan ibar ə tdir. M ə hz bu, hava t ə n ə ffüs orqanlar ı n ı n t ə kamülünün prinsipial yollar ı n ı mü ə yy ə nl əş dirir, bu hal onur ğ al ı heyvanlarda v ə h əşə ratlarda daha ayd ı n t ə zahür olunur. Hava mühitind ə qaz mübadil ə sinin morfoloji prinsipl ə ri qaz mübadil ə si s ə thi b ə d ə nin daxilind ə yerl əş ir v ə bilavasit ə ə traf hava il ə t ə masda olmur (s ə rh ə dl ə nmir). T ə n ə ffüs bo ş luqlar ı nda çoxlu miqdarda selikli hüceyr ə l ə rin olmas ı yüks ə k n ə mi ş liyin (rütub ə tliyin) saxlanmas ı n ı t ə min edir. T ə n ə ffüs orqanlar ı n ı ə traf mühitl ə ə laq ə l ə ndir ə n yollar da selikli epiteli il ə t ə chiz olunmu ş dur v ə bu, h ə min orqanlara daxil olan havan ı n n ə ml ə nm ə sin ə s ə b ə b olur. Onur ğ al ı larda bu sistem a ğ ciy ə rl ə rin dö ş bo ş lu ğ unda yerl əş ib, xarici mühitl ə havaötür ə n yollarla (traxeya, bronxlar) ba ğ l ı d ı r. Bu yollar ı n daxili s ə thi selikli epiteli il ə örtülüdür. Onur ğ as ı zlarda hava t ə n ə ffüs orqanlar ı n ı n konkret strukturu olduqca müxt ə lifdir. Lakin bütün hallarda qaz mübadil ə si s ə thinin xarici mühitl ə v ə qaz mübadil ə si yerin ə daxil olan n ə mli hava il ə t ə masda olmas ı ndan ayr ı lma prinsipin ə riay ə t olunur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|