Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.6. Edafik faktorlar v ə onlar ı n bitkinin v ə torpa ğ ı
|
Hipoksiyaya (oksigen çat ı ş mazl ı ğ ı ) uy ğ unla ş ma . Atmosfer havas ı n ı n qaz t ə rkibinin yüks ə k sabitliyi say ə sind ə yers ə thi sakinl ə ri oksigenin miqdar ı üçün limitl əş dirici deyildir. Lakin b ə zi spesifik şə raitl ə rd ə qaz mübadil ə si oksigenin çat ı ş mazl ı ğ ı v ə bu qaz ı n parsial t ə zyiqinin a ş a ğ ı olmas ı il ə m ə hdudla ş a bil ə r. M ə s ə l ə n, yuva tipli qapal ı yuvalarda, a ğ ac ko ğ u ş u v ə s. yerl ə rd ə çoxlu miqdarda CO 2 -nin toplanmas ı oksigenin parsional t ə zyiqinin a ş a ğ ı dü ş m ə sin ə v ə qaz mübadil ə sinin ç ə tinl əş m ə sin ə s ə b ə b olur. İ .A. Ş ilovun (2001) çöl t ə dqiqatlar ı göst ə rdi ki, köst ə b ə yin yeralt ı yollar ı nda CO 2 -nin miqdar ı orta hesabla 0,3...3,8% (maksimum 5,5), oksigeninki is ə 15-20% aras ı nda d ə yi ş ir. Kaliforniya sünbülq ı ran ı n d ə rin yuvalar ı nda CO 2 v ə O 2 -nin miqdar ı uy ğ un olaraq 2,4-2,9 v ə 17-19%, dov ş anlar ı n yuvalar ı nda is ə 6-8 v ə 13-14% olmu ş dur. Analoji v ə ziyy ə t a ğ aclar ı n ko ğ u ş lar ı nda mü ş ahid ə olunur. Mü ş ahid ə l ə r göst ə rmi ş dir ki, a ğ ac ko ğ u ş lar ı nda m ə sk ə n salan sitta qu ş u, ya ş ı l a ğ acd ə l ə nin yumurta qoyan dövrd ə O 2 -nin miqdar ı 20%-d ə n a ş a ğ ı , CO 2 is ə 0,7% olmu ş dur. Qu ş balalar ı yumurtadan ç ı xd ı qdan sonra havan ı n t ə rkibi daha çox d ə yi ş ikliy ə m ə ruz qalm ı ş d ı r; yuva dövrünün sonunda sitta qu ş unun yuvas ı nda oksigenin miqdar ı 17-19%- ə enmi ş , CO 2 -nin konsentrasiyas ı is ə 2- 4%- ə q ə d ə r qalxm ı ş d ı r. Q ı ş da qar örtüyü alt ı nda da qaz rejimi ə lveri ş siz olur. 45-80 sm qal ı nl ı ğ ı nda qar ı n alt ı ndak ı torpaq s ə thind ə CO 2 -nin miqdar ı 2,8-4,0% t əş kil edir. Oksigenin çat ı ş mazl ı ğ ı v ə onun parsional t ə zyiqinin a ş a ğ ı olan şə raitd ə ya ş ayan heyvanlar mü ə yy ə n adapta- siyaya malik olur. Yeralt ı s ı ğ ı nacaqlarda ya ş ayan m ə m ə lil ə r t ə bi ə td ə bel ə şə raitl ə üzl əş m ə y ə n heyvanlara nisb ə t ə n CO 2 -nin bir q ə d ə r izafiliyin ə (hiperkapniya) v ə O 2 -nin çat ı ş mazl ı ğ ı na dözür. Adaptiv mexanizm ilk növb ə d ə qan ı n t ə n ə ffüs xass ə l ə rinin yax ş ı la ş mas ı , qism ə n is ə hemoqlobinin oksigen ə yax ı nl ı ğ ı n ı n (ox ş arl ı ğ ı n ı n) artmas ı il ə ba ğ l ı d ı r. B ə nz ə r adaptasiya tipi yeralt ı h ə yat t ə rzi keçir ə n suda-quruda ya ş ayan soxulcanda da a ş kar edilmi ş dir. Bu- nunla yana ş ı , yuvada ya ş ayan v ə yere şə nl ə rin ə ks ə riyy ə ti metobolizmin bir q ə d ə r a ş a ğ ı s ə viyy ə d ə olmas ı il ə s ə ciyy ə l ə nir, bu is ə oksigen ə t ə l ə bat ı azald ı r. Onlar üçün t ə n ə ffüs m ə rk ə zin qanda CO 2 -ni toplamaqda yüks ə k tolerantl ı ğ ı n olmas ı da xasd ı r. Bel ə xass ə q ı ş -yay yuxusu dövründ ə daha çox t ə zahür olunur. Maraql ı d ı r, kirpil ə rd ə analoji reaksiya q ı samüdd ə tli «mühafiz ə olunmada» b ə d ə nin sar ı nmas ı zaman ı mü ş ahid ə edilir. Qaz mübadil ə si effektivliyin ə t ə sir t ə bii şə raitd ə – yüks ə k da ğ l ı q zonada geni ş yay ı lm ı ş d ı r – burada ümumi atmosfer t ə zyiqinin a ş a ğ ı dü ş m ə si il ə ə laq ə dar oksigenin parsial t ə zyiqinin d ə a ş a ğ ı dü ş m ə si mü ş ahid ə olunmu ş dur. M ə m ə lil ə rd ə yüks ə klik adaptasiyas ı bir neç ə tipd ə a ş kar edilmi ş dir. 2.6. Edafik faktorlar v ə onlar ı n bitkinin v ə torpa ğ ı n flora-faunas ı n ı n h ə yat ı nda rolu Torpaq örtüyü, onu ə m ə l ə g ə tir ə n faktorlar v ə funksiyalar ı haqq ı nda «Litosfer» f ə slind ə geni ş m ə lumat veri- lir. İ ndi is ə ondan edafik faktor kimi bitkil ə rin h ə yat ı nda rolundan dan ı ş ı lacaq. Edafik faktorlar bitkil ə rin böyüm ə v ə inki ş af ı şə raiti say ı l ı r. Onlar kimy ə vi v ə fiziki faktorlara bölünür. Kimy ə vi faktorlara – torpa ğ ı n reaksiyas ı , duz rejimi, udma qabiliyy ə ti, torpa ğ ı n elementar kimy ə vi t ə rkibi v ə udulmu ş kationlar ı n t ə rkibi; fizi- ki faktorlara torpa ğ ı n su v ə hava rejiml ə ri, torpa ğ ı n s ı xl ı ğ ı v ə qal ı nl ı ğ ı , qranulometrik t ə rkibi, strukturu v ə s. aiddir; bioloji faktorlar da ay ı r ı rlar (Xrustalyev, Mati ş ev, 1996), bura torpaqda m ə skunla ş an bitki v ə heyvan orqanizml ə ri daxildir. Yuxar ı da göst ə ril ə nl ə rd ə n torpa ğ ı n n ə mliyi, temperaturu, strukturu, m ə sam ə liyi, torpaq mühitinin reaksiyas ı , torpa ğ ı n duzlulu ğ u ə n mühüm ekoloji faktorlar hesab edilir. 45 Torpaq litosferin ə ks ə r süxurlar ı kimi adi b ə rk cisim olmay ı b b ə rk hiss ə cikl ə ri hava v ə su il ə ə hat ə l ə n ə n mür ə kk ə b üçfazal ı sistemdir. Onun bo ş luqlar ı qaz qar ı ş ı qlar ı v ə su m ə hsullar ı il ə doldu ğ u üçün orada bir çox mikro v ə makroorqanizml ə rin h ə yat ı üçün ə lveri ş li olan olduqca müxt ə lif şə rait yaranm ı ş d ı r. Yerüstü havaya nisb ə t ə n torpaqda temperatur d ə yi ş k ə nliyi hamarlanm ı ş (mülayiml əş dirilmi ş ), qrunt suyu- nun mövcudlu ğ u v ə ya ğ ı nt ı lar ı n hopmas ı su ehtiyat ı yaradaraq, su v ə yerüstü mühit aras ı nda rütub ə tlilik rejimini t ə min edir. Torpaqda bitki qal ı qlar ı n ı n v ə ölmü ş heyvanlar ı n üzvi v ə mineral madd ə l ə ri toplan ı r. Bütün bunlar torpaqda h ə yat ı n dol ğ unlu ğ unu t ə yin edir. Torpaqda yerüstü bitkil ə rin kök sistemi yerl əş ir. Torpaqda bitki, göb ə l ə k, külli miqdarda göy-ya ş ı l, ya ş ı l, sar ı -ya ş ı l yosunlar (2000 növd ə n art ı q) m ə skunla ş ı r. Onlar h ə m torpa ğ ı n s ə thind ə , h ə m d ə üst qatlar ı nda ya ş ayaraq üzvi madd ə l ə ri fotosintez edir, torpa ğ ı oksigenl ə z ə nginl əş dirir, göy-ya ş ı l yosunlar ı n b ə zi növl ə ri is ə havadan azotu fiks ə edir. Burada h ə m d ə çoxlu miqdarda saprofit göb ə l ə kl ə r inki ş af edir. Bir qram qara torpaq- da 10 milyarda (b ə z ə n art ı q), yaxud 10t//ha-d ə k canl ı orqanizml ə r olur, sporlu-sporsuz bakteriyalar, ibtidail ə r, aktinomisetl ə r ə t ə sadüf edilir. Bütün bu canl ı orqanizml ə r torpaq üçün onun cans ı z komponentl ə ri kimi xarakte- rikdir. B. İ .Vernadski torpa ğ ı t ə bi ə tin biokos cismin ə aid edir v ə orada h ə yat ı n dol ğ unlu ğ unu canl ı orqanizml ə rin olmas ı il ə izah edir. Torpaq litosferin süxurlar ı ndan bitkil ə r ə h ə yat, heyvanlara v ə insana qida ver ə n münbitliyi il ə f ə rql ə nir. Torpa ğ ı n münbitliyi – onun bitkil ə r t ə r ə find ə n m ə nims ə nil ə n qida madd ə l ə ri, rütub ə tlik v ə s. il ə t ə minetm ə v ə m ə hsulverm ə qabiliyy ə tidir. Torpa ğ ı n münbitliyi iki cür olur: t ə bii (potensial) v ə süni (effektiv). T ə bii münbitlik t ə bii ekoloji faktorlar v ə torpaq ə m ə l ə g ə tir ə n prosesl ə rin kombinasiyas ı ndan v ə qar ş ı l ı ql ı t ə sirind ə n as ı l ı olur. Süni münbitlik insanlar ı n torpa ğ a aqronomik t ə sirind ə n yarad ı l ı r. T ə bii münbitlik sabit xass ə deyil, dinamik xass ə dir v ə torpaqdan s ə m ə r ə li istifad ə olunduqda onun münbitliyi daha da arta bil ə r. M ə lum oddu ğ u kimi, torpaq b ə rk, maye v ə qaz şə killi komponentl ə rd ə n ibar ə t olub özünd ə canl ı makro v ə mikroorqanizml ə ri c ə ml əş dirir (bitki v ə heyvan). B ə rk komponentl ə r torpaqda üstünlük t əş kil edib mineral v ə üzvi hiss ə l ə rd ə n ibar ə tdir. Torpa ğ ı n üzvi hiss ə si mür ə kk ə b üzvi madd ə say ı lan humusdan ibar ə tdir. Humus torpa ğ ı n bitki v ə heyvan qal ı qlar ı n ı n fiziki- biokimy ə vi çevrilm ə si n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə l ə n tünd r ə ngli üzvi hiss ə sidir. Humusun t ə rkibin ə humin tur ş ular ı (torpa ğ ı n m ə hsuldarl ı ğ ı üçün ə n vacib olan) v ə fulfotur ş ular daxildir. Humusda mikroorqanizml ə rin köm ə yi il ə bitkil ə rin ala bildiyi ə sas qida elementl ə ri (azot, fosfor, kükürd, karbon v ə s.) vard ı r. Humus torpa ğ ı n m ə hsuldarl ı ğ ı n ı art ı r ı r, onun bioloji aktivliyini yüks ə ldir. Torpaqda humusun miqdar ı faizin onda bir hiss ə sind ə n 20-25%- ə çat ı r. Qaratorpaq humusla ə n z ə ngin v ə ə n münbit torpaq hesab olunur. Torpa ğ ı n maye komponenti müxt ə lif v ə ziyy ə tl ə rd ə ola bil ə r: 1) azad(qravitasiya) su – torpa ğ ı n daha iri m ə sam ə l ə rini tutaraq öz a ğ ı rl ı q qüvv ə si il ə t ə dric ə n a ş a ğ ı s ı z ı r; 2) ə laq ə li (hiqroskopik v ə p ə rd ə suyu) su – torpaq hiss ə cikl ə rinin s ə thi il ə möhk ə m adsorbsiya olunaraq onlar ı n üz ə rind ə p ə rd ə ə m ə l ə g ə tirir; 3) kapilyar su-kiçik m ə sam ə l ə ri tutaraq orada müxt ə lif istiqam ə tl ə rd ə h ə r ə k ə t ed ə bil ə r; 4) buxar suyu – torpaq havas ı n ı n t ə rkibind ə olur. Bitkinin kök sistemi üçün ə n asan istifad ə oluna bil ə n ( ə lveri ş li) azad v ə kapi- lyar, ç ə tin istifad ə oluna bil ə n ə laq ə li (p ə rd ə ) su formas ı hesab olunur, buxar hal ı nda olan su is ə böyük rol oynam ı r. Torpaqda olan bütün su kütl ə sinin, torpa ğ ı n b ə rk komponentl ə rinin kütl ə sin ə olan nisb ə ti (faizl ə ) Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|