Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «üst» v ə «alt» yan ğ ı nlar ayr ı l ı r. Üst yan ğ ı
- Alt yan ğ ı nlar
|
2.7. Yan ğ ı nlar ekoloji faktor kimi Y.Odum (1975, 1986) yan ğ ı nlar ı (me şə , bozq ı r, torf bataql ı ğ ı v ə b.) iqlimin ayr ı lmaz hiss ə si kimi yerüstü- hava şə raitind ə ekosistem ə özün ə m ə xsus kompleks fiziki v ə kimy ə vi t ə sir etdiyini göst ə rir v ə onu temperatur, ya ğ ı nt ı v ə torpaq kimi mühüm ekoloji faktor hesab edir. Buna uy ğ un olaraq biotik qrupla ş malar bu faktora da temperatur v ə suya oldu ğ u kimi adaptasiya olunur. Ə ks ə riyy ə t hallarda insan yan ğ ı n faktorunu h ə m gücl ə ndir ə , h ə m d ə z ə ifl ə d ə bilir. Yan ğ ı nlar mülayim zonan ı n me şə v ə bozq ı r rayonlar ı nda v ə tropika rayonlar ı n ı n quraql ı q mövsümünd ə xüsusil ə böyük rol oynay ı r. Y.Odum (1975) qeyd edir ki, AB Ş - ı n q ə rb v ə c ə nubi- şə rq rayonlar ı n ı n ə ks ə riyy ə tind ə son 50 ild ə yan ğ ı n hadis ə si ba ş verm ə y ə n böyük sah ə tapmaq ç ə tindir. Sibir v ə Uzaq Şə rq regionlar ı nda da qara ş am me şə l ə rind ə gövd ə si yanmayan a ğ aca t ə sadüf edilmir. Yan ğ ı n ı n t ə bii ba ş verm ə s ə b ə bi çox vaxt ild ı r ı m ı n vurmas ı olur. Ş imali Amerika indular ı me şə v ə preril ə ri q ə sd ə n (m ə qs ə dl ə ) yand ı rm ı ş lar. Dem ə li, insan h ə l ə ə traf mühiti güclü d ə yi ş m ə zd ə n çox-çox ə vv ə ll ə r yan ğ ı nlar limitl əş dirici faktor olmu ş dur. T əə ssüf ki, haz ı rk ı dövrd ə d ə insan ı n ehtiyats ı z davran ı ş ı n ə tic ə sind ə m ə hsuldar me şə v ə bozq ı r ə razil ə ri yan ğ ı nlara m ə ruz qalaraq pozulur v ə ya m ə hv edilir. Ekoloji t ə sirin ə gör ə «üst» v ə «alt» yan ğ ı nlar ayr ı l ı r. Üst yan ğ ı nlar zaman ı çox vaxt bitki örtüyü v ə heyvanat al ə mi tamamil ə m ə hv edil ə r ə k ə ks ə riyy ə t orqanizml ə r ə limitl əş dirici t ə sir göst ə rir. Biotik qrupla ş malar ı n öz ilkin v ə ziyy ə tin ə qay ı tmas ı üçün b ə rpa i ş l ə ri yenid ə n ba ş lan ı r v ə buna çox ill ə r t ə l ə b olunur. Alt yan ğ ı nlar , ə ksin ə , seçici t ə sir göst ə rir, orqanizml ə rd ə oda qar ş ı adaptasiyan ı n inki ş af ı na köm ə klik göst ə rir, bakteriyalar ı n parçalanma f ə aliyy ə tin ə t ə kan ver ə r ə k mineral madd ə l ə rin yeni yaranacaq ekosistem n ə slinin qidalanmas ı üçün ə lveri ş li formaya çevirir, üst yan ğ ı nlar ı n ba ş verm ə t ə hlük ə sini z ə ifl ə dir, qrupla ş malar ı n (biosenozlar ı n) bioloji müxt ə lifliyinin çoxalmas ı na şə rait yarad ı r. Alt yan ğ ı nlar azot fiks ə ed ə n paxlal ı bitkil ə r üçün faydal ı d ı r. Yan ğ ı ndan b ə z ə n mühiti idar ə ed ə n faktor kimi d ə istifad ə edilir. Bataql ı q ş am me şə l ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı n ı yüks ə ltm ə k, süpürg ə kollu bataql ı qlarda ov heyvanlar ı n ı çoxaltmaq üçün yan ğ ı ndan zolaqlarla istifad ə olunur. Pirogen (yan ğ ı n) faktoruna ekologiyada v ə bir s ı ra ekosisteml ə rin t ə kamülünd ə apar ı c ı faktor kimi baxmaq laz ı md ı r. Yer kür ə sinin bir çox regionlar ı nda bitki örtüyü v ə heyvanat al ə minin formala ş mas ı bilavasit ə t ə bii ba ş ver ə n yan ğ ı nlar ı n (ild ı r ı m, vulkan püskürm ə si) n ə zar ə ti alt ı nda gedir. Biotaya t ə sir göst ə r ə n pirogen faktorlar ı n q ə dimliyini Q.Valter (1974) pirofit bitki qrupla ş malar ı n ı n nisb ə t ə n çox olmas ı il ə izah edir. T ə bii faktorlardan ba ş qa insan t ə r ə find ə n uzaq keçmi ş d ə n tör ə dil ə n yan ğ ı nlar ı n bitki örtüyün ə böyük t ə siri olmu ş dur. Ə kinçilik dövründ ə n ə vv ə l yan ğ ı nlar insanlar t ə r ə find ə n kütl ə vi ovçuluq zaman ı tör ə dilmi ş dir. Av- straliyada bu üsuldan indi d ə istifad ə olunur. Maldarl ı ğ a keçdikd ə n sonra xam torpaqlar v ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı sah ə l ə ri ə ld ə etm ə k m ə qs ə dil ə bu üsul (yan ğ ı n) universal silaha çevrildi. Yan ğ ı n (od) mühit faktoru kimi ekosistem ə yüks ə k intensivlikd ə eliminasiya q ə fl ə t ə n ba ş verm ə si v ə q ı samüdd ə tli olmas ı il ə f ə rql ə nir. Bununla bel ə çox vaxt biotonun (flora v ə faunan ı n) m ə hvin ə s ə b ə b olmur (qal ı n quru torflu ğ un yanmas ı müst ə sna olmaqla). M ə s., tayqa ekosisteml ə rind ə yan ğ ı ndan sonra biotonun b ə rpa olmas ı növl ə r hesab ı na gedir: 1) yan ğ ı na davaml ı növl ə r ( ş am, qara ş am, torpaq faunas ı n ı n bir hiss ə si); 2) Vege- tativ yolla b ə rpa oluna bil ə n bitki növl ə rinin (qaragil ə , m ə rcangil ə v ə dig ə r kollar, titr ə k qovaq, toza ğ ac v ə b.); 3) torpaqda toxum kimi qalan növl ə r (erika, ay ı qula ğ ı , moruq v ə b.); spor vasit ə sil ə (yosun, göb ə l ə k v ə b. yumurtac ı q, pup hal ı nda (b ə zi h əşə ratlar)); 4) çoxlu miqdarda toxum v ə spor ver ə r ə k t ə z ə yan ğ ı n yerl ə rini z ə bt ed ə n növl ə r (ya ğ ı otu, müv ə ə ti mam ı rlar); 5) b ə rpa olunan yan ğ ı n yerind ə passiv (aeroplankton) v ə ya aktiv halda ə lveri ş li şə rait tapan növl ə r (m ə s., s ı ğ ı n, may böc ə yi, tetra quru v ə b.). Yan ğ ı n hadis ə si ekosistemin bütün komponentl ə rin ə (canl ı , cans ı z) t ə sir göst ə r ə r ə k katastrofik diqressiyaya s ə b ə b olmaqla b ə rab ə r, h ə m d ə ard ı c ı l diqressiya-demutasiya z ə nciri yarad ı r. 49 Tayqa ekosisteml ə rind ə mü ə yy ə n edilmi ş dir ki, quru sah ə l ə rd ə t ə xmin ə n h ə r 50-100 ild ə n bir, rütub ə tli sah ə l ə rd ə is ə h ə r 150-300 ild ə n bir yan ğ ı n t ə krar olunur (Korçagin, 1954). Yan ğ ı nlar xüsusil ə aç ı qiyn ə li me şə ekosisteml ə rin ə (qara ş am v ə ş am) güclü t ə sir göst ə rir. Odur ki, bu me şə l ə r yay ı lan regionlarda geni ş sah ə l ə r il- kin me şə l ə rin daim pirogen-diqressiv variantlar ı ndan ibar ə tdir. Bu me şə l ə rin quru sah ə l ə rind ə yan ğ ı nlar h ə r 20-25 ild ə n, rütub ə tli sah ə l ə rd ə is ə 40-50 ild ə n bir t ə krar olunur (Utkin, 1965). Şə rqi Sibirin qara ş am me şə l ə rind ə yan ğ ı nlar münt ə z ə m ba ş verir, burada h ə tta güclü yan ğ ı ndan sonra da suksessiya prosesi cins d ə yi ş m ə d ə n gedir. Y ə qin ki, bu hal suksessiyan ı n xüsusiyy ə ti olub qara ş am me şə ekosisteml ə rinin v ə onlar ı n demudasiya kompleksl ə rinin q ə dimliyind ə n x ə b ə r verir. Yarpaql ı (enliyarpaql ı ) me şə l ə r zonas ı nda yan ğ ı ndan sonra biotan ı n (ekosistemin) müv ə ə ti qrupla ş malar ı ə vv ə l ç ə m ə n, sonra is ə tör ə m ə tipli me şə m ə rh ə l ə l ə ri keçirir. Y.Odum (1975) enliyarpaql ı me şə l ə rin areal ı daxilind ə pal ı d me şə l ə rinin yerind ə pirogen subklimaks tipli qrupla ş malar mü ş ahid ə olunur (tör ə m ə ç ə m ə n, bozq ı r, yaxud ş am me şə si). Bozq ı r zonan ı n ekosisteml ə rinin müasir görünü ş ü v ə t əş kili ə sas ə n antropogen faktorlar ı n t ə siri alt ı nda t əşə kkül tapm ı ş d ı r. Yar ı ms ə hra kompleksl ə ri bozq ı rlarla müqayis ə d ə yan ğ ı nlar ı n t ə sirin ə qar ş ı az davaml ı d ı r. Bu qrupla ş malar ı n strukturuna pirogen t ə sir çox vaxt dönm ə y ə n v ə ya uzun müdd ə t b ə rpa olunmayan d ə yi ş ikliy ə s ə b ə b olur. Arid rayonlar ı nda pirogen diqressiya çox vaxt qumlar ı n sovrulma m ə nb ə yin ə çevrilir, burada yan ğ ı nlar s ə hrala ş maya s ə b ə b ola bil ə r. Güclü diqressiya zaman ı ayr ı -ayr ı sah ə l ə rd ə barxanlar ə m ə l ə g ə tirir. Yan ğ ı nlar ı n v ə intensiv mal-qara otar ı lmas ı n ı n yar ı ms ə hra ekosisteml ə rin ə m ə hvedici t ə siri v ə H əş t ə rxan qum massivinin (2,2 mln. ha) yaranmas ı n ı buna misal göst ə rm ə k olar. Bunun ba ş lan ğ ı c ı XIX ə srin ilk onillikl ə rind ə bir neç ə Kiçik Orda n ə slinin bura köçm ə si dövrün ə t ə sadüf edir. XX ə srin sonunda döy ə n ə kli v ə sovrulan qumlar ı n sah ə si 30 d ə f ə y ə q ə d ə r artd ı . Pirogen suksessiyalar geni ş yay ı lm ı ş d ı r. Onlar ı n mövcudlu ğ u ekosistem s ı ralar ı n ı n müasir paylanmas ı nda v ə t ə kamülünd ə yan ğ ı nlar ı n rolunu t ə sdiql ə yir (Sannikov, 1981). |