Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Torpa ğ ı n mühüm ekoloji faktorlar ı .
- Torpa ğ ı n n ə mliyi
- Torpa ğ ı n temperaturu
- Torpa ğ ı n strukturu v ə m ə sam ə liyi
- Torpa ğ ı n canl ı sakinl ə ri (orqanizml ə ri)
| torpa
ğ ı n n ə mliyi (rütub ə tliyi) adlan ı r. Müxt ə lif torpaq tipl ə rind ə v ə müxt ə lif vaxtlarda suyun miqdar ı eyni olmur. Qravitasiya suyu çox olduqda torpa ğ ı n rejimi su hövz ə sinin rejimin ə yax ı n olur. Quru torpaqda yaln ı z ba ğ l ı su qal ı r. Lakin h ə tta ə n quru tor- paqda havan ı n n ə mliyi torpaq s ə thind ə ki havan ı n n ə mliyind ə n çox olur. Odur ki, torpaq orqanizml ə ri torpaq s ə thind ə ki orqanizml ə r ə nisb ə t ə n quruma ğ a az m ə ruz qal ı r. Torpa ğ ı n bütün maye komponentl ə ri torpa ğ ı n m ə hlulu adlan ı r. Onun t ə rkibind ə nitratlar, bikarbonatlar, fosfatlar, sulfatlar v ə dig ə r duzlar, h ə mçinin suda h ə ll olan üzvi tur ş ular, onlar ı n duzlar ı , ə sas ə n azad v ə kapilyar suda olan şə k ə r olur. Ə laq ə li suda madd ə l ə r ç ə tin h ə ll olur. M ə hlulun konsentrasiyas ı torpa ğ ı n rütub ə tliyind ə n as ı l ı dr. Torpaq m ə hlulunun t ə rkibi v ə konsentrasiyas ı torpa ğ ı n reaksiyas ı n ı mü ə yy ə n edir (pH). Bitki v ə torpaq heyvanlar ı üçün neytral reaksiya (pH=7) daha ə lveri ş li say ı l ı r. Torpa ğ ı n strukturu v ə m ə sam ə liyi qida madd ə l ə rinin bitki v ə heyvanlar üçün istifad ə ed ə bilm ə d ə r ə c ə sini mü ə yy ə n edir. Molekulyar qüvv ə il ə torpaq hiss ə cikl ə rinin bir-biril ə birl əş m ə si torpa ğ ı n strukturunu yarad ı r. Onlar ı n aras ı ndak ı bo ş luqlar m ə sam ə adlan ı r. Torpa ğ ı n ümumi h ə cmin ə gör ə onda olan bütün m ə sam ə l ə rin h ə cml ə rinin c ə minin faizl ə ifad ə si torpa ğ ı n m ə sam ə liyi adlan ı r. 46 Torpa_ğ_ı_n_mühüm_ekoloji_faktorlar_ı_.'>Torpa ğ ı n qurulu ş u. Torpaq ə m ə l ə g ə lm ə prosesi yuxar ı dan a ş a ğ ı ya do ğ ru ged ə r ə k, intensivliyi getdikc ə azal ı r. Mülayim zonada bu proses 1,5-2,0 m d ə rinlikd ə sönür. Torpa ğ ı n ş aquli k ə siyind ə torpaq ə m ə l ə g ə lm ə pro- sesinin xarakteri d ə d ə yi ş ir. Torpaq ə m ə l ə g ə lm ə prosesind ə ayr ı lan v ə torpaq s ə thin ə mü ə yy ə n d ə r ə c ə d ə paralel yerl əşə n, nisb ə t ə n ox ş ar qatlara torpa ğ ı n genetik horizontlar ı deyilir. Onlar bir-birind ə n v ə ana süxurdan r ə ngin ə , strukturuna, qurulu ş una, t ə rkibin ə v ə dig ə r ə lam ə tl ə rin ə gör ə seçilir. Torpa ğ ı n genetik horizontlar ı n ı n birliyi torpaq profilini ə m ə l ə g ə tirir. Profild ə ə sas üç horizont ayr ı l ı r: 1) üst çürüntü-akkumlyativ v ə ya humus horizontu (A), bu hori- zontda üzvi madd ə l ə r toplan ı r v ə d ə yi ş ir, birl əş m ə l ə rin bir hiss ə si su il ə yuyularaq a ş a ğ ı qatlara apar ı l ı r; 2) yuyulma – illuvial qat, burada yuxar ı dan yuyulan madd ə çök ə r ə k mineral formalara çevrilir, karbonatlar, gips, gilli minerallar toplan ı r v ə s. Bu horizont t ə dric ə n ana süxura - horizonta (C) keçir. Torpa ğ ı n mühüm ekoloji faktorlar ı . Qeyd edildiyi kimi bu faktorlar fiziki v ə kimy ə vi faktorlara bölünür. Fiziki faktorlara torpa ğ ı n n ə mliyi, temperaturu, strukturu v ə m ə sam ə liyi daxildir. Torpa ğ ı n n ə mliyi , daha do ğ rusu bitkil ə r üçün istifad ə olunan n ə mlik bitkinin kök sisteminin sorucu gücünd ə n v ə suyun fiziki v ə ziyy ə tind ə n as ı l ı d ı r. Asan istifad ə olunan «azad» su ə vv ə lc ə iri m ə sam ə l ə rd ə n tez s ı zaraq, sonra is ə x ı rda m ə sam ə l ə rd ə n t ə dric ə n s ı zaraq torpa ğ ı n d ə rin qatlar ı na gedir; ba ğ l ı v ə kapilyar rütub ə tlik torpaqda uzun müdd ə t qal ı r. Rütub ə tliyin bitkil ə r t ə r ə find ə n istifad ə si torpa ğ ı n susaxlama qabiliyy ə tind ə n as ı l ı d ı r. Torpaq n ə q ə d ə r gilli v ə quru olarsa, susaxlama qabiliyy ə tinin gücü yüks ə k olur. Torpa ğ ı n n ə mliyi çox a ş a ğ ı olub, yaln ı z istifad ə olu- na bilm ə y ə n möhk ə m ba ğ l ı su qald ı qda bitki quruyur, hiqrofil heyvanlar (ya ğ ı ş so ğ ulcan ı v ə b.) a ş a ğ ı rütub ə tli qatlara keç ə r ə k ya ğ ı ş dü şə n ə q ə d ə r orada «yuxuya» gedir. Lakin bir s ı ra çoxayaql ı lar h ə tta torpa ğ ı n quru h ə ddind ə bel ə , aktiv h ə yatsürm ə qabiliyy ə tin ə malikdir. Torpa ğ ı n temperaturu xarici mühitin temperaturundan as ı l ı d ı r, lakin a ş a ğ ı temperatur keçirm ə si say ə sind ə temperatur rejimi xeyli stabildir, 0,3 m d ə rinliyind ə temperaturun d ə yi ş m ə amplitudu 2 0 -d ə n a ş a ğ ı d ı r, bu hal torpaq heyvanlar ı üçün vacib olub komfort temperatur şə raiti axtarmaq üçün torpa ğ ı n a ş a ğ ı qatlar ı na keçm ə y ə ehtiyac olmur. Temperaturun sutkal ı q d ə yi ş m ə si yaln ı z 1 m d ə rinliy ə q ə d ə r hiss olunur. Yayda torpa ğ ı n temperaturu havan ı n temperaturundan a ş a ğ ı , q ı ş da is ə yuxar ı olur. Torpa ğ ı n strukturu v ə m ə sam ə liyi onun aerasiyas ı n ı n yax ş ı la ş mas ı n ı t ə min edir. Torpaq so ğ ulcanlar ı gil- li, gillic ə li v ə qumluca torpaqlarda aktiv h ə r ə k ə t ed ə r ə k onun m ə sam ə liyini art ı r ı r. S ı x torpaqlarda aerasiya ç ə tinl əş ir v ə oksigen limitl əş dirici faktor ola bil ə r, lakin torpaq orqanizml ə rinin çoxu s ı x gilli torpaqlarda da ya ş aya bilir. Torpaq horizontlar ı m ə m ə lil ə r (m ə s. g ə miricil ə r) üçün d ə ya ş ay ı ş mühiti say ı l ı r. Mühüm kimy ə vi faktorlara torpaq mühitinin reaksiyas ı v ə duzlulu ğ u say ı l ı r. Mühitin reaksiyas ı bir çox heyvan v ə bitkil ə r üçün olduqca mühüm faktor hesab olunur. Quru iqlim şə raitind ə neytral v ə q ə l ə vi, rütub ə tli rayonlarda is ə tur ş torpaqlar üstünlük t əş kil edir. Tax ı llar ı n çoxu neytral v ə z ə if q ə l ə vi torpaqlarda (m ə s. qara- torpaq) yax ş ı m ə hsul verir. Duzlu torpaqlarda suda h ə ll olan duzlar ı n (xloridl ə r, sulfatlar, karbonatlar) miqdar ı izafi h ə dd ə çat ı r. Bu torpaqlar çox vaxt qrunt sular ı n ı n torpaq horizontuna q ə d ə r qalxmas ı il ə ə laq ə dar t ə krar ş orla ş ma n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə lmi ş l ə r. Duzlu torpaqlar ı n ş oran v ə ş orak ə t tipl ə ri mövcuddur. Ş orak ə t torpaqlarda natrium-karbonat üstünlük t əş kil edir, bu torpaqlar ı n reaksiyas ı (pH) 8-9-a çat ı r. Duzlu torpaqlar ı n özün ə m ə xsus flora v ə faunas ı var. Burada bitkil ə r duzlar ı n konsentrasiyas ı v ə t ə rkibin ə davaml ı d ı r, lakin müxt ə lif bitki növl ə ri müxt ə lif cür uy ğ unla ş m ı ş d ı r. Duzadavaml ı bitkil ə r halofitl ə r adlan ı r. Duzlaq co ğ an ı adlanan halofit növü 20%-d ə n art ı q torpa ğ ı n duzlulu ğ una dözür. Bununla bel ə torpaq so ğ ulcanlar ı torpa ğ ı n z ə if duzlulu ğ una uzun müdd ə t davam g ə tir ə bilmir. Torpa ğ ı n canl ı sakinl ə ri (orqanizml ə ri) Torpa ğ ı n müxt ə lifliyi onun müxt ə lif ölçülü orqanizml ə r üçün müxt ə lif mühit yaratma ğ a imkan verir. Mikroorqanizml ə r üçün torpaq hiss ə cikl ə rinin s ə thinin c ə mi xüsusi ə h ə miyy ə t k ə sb edir, bel ə ki, onlar ı n üz ə rind ə mikroblar ı n ə ks ə r hiss ə cikl ə ri adsorbsiya olunur. Torpaq mühitinin mür ə kk ə bliyi çox müxt ə lif f ə aliyy ə tli qrupla ş malar ı n – aeroblar ı n v ə anaeroblar ı n, üzvi v ə mineral birl əş m ə l ə rd ə n istifad ə ed ə nl ə rin m ə skunla ş mas ı üçün müxt ə lif cür şə rait yarad ı r. Mikroorqanizml ə rin yay ı lmas ı üçün torpaqda kiçik m ə nb ə l ə r (yuvac ı qlar) xarakterikdir, bel ə ki, h ə tta bir neç ə millimetr m ə saf ə d ə müxt ə lif ekoloji zonalar bir-birini ə v ə z ed ə (d ə yi şə ) bil ə r. 47 Mikrofauna (ibtidail ə r, rotatoril ə r, ə rinc ə kl ə r, nematodlar v ə b.) adlanan qrupla ş mada birl əşə n kiçik torpaq heyvanlar ı üçün torpaq mikro su hövz ə si hesab olunur. Ə slind ə onlar su orqanizml ə ridir. Onlar qravitasiya v ə kapilyar su il ə dolmu ş torpaq m ə sam ə l ə rind ə ya ş ay ı rlar, h ə yatlar ı n ı n bir hiss ə sini is ə mikroorqanizml ə r kimi p ə rd ə suyunun hiss ə cikl ə ri s ə thind ə adsorbsiya olunmu ş v ə ziyy ə td ə keçir ə bilir. Bu növl ə rin çoxu su hövz ə l ə rind ə ya ş ay ı r. Lakin onlar ı n torpaq formalar ı ş irin su növl ə rind ə n kiçik olur, bununla yana ş ı , ə lveri ş siz dövrl ə rin sonunu gözl ə y ə r ə k uzun müdd ə t sistala ş m ı ş v ə ziyy ə td ə qalmaq qabiliyy ə tin ə malikdirl ə r. Halbuki, ş irin su amyoblar ı n ı n ölçül ə ri 50-100 mkm oldu ğ u halda, torpaq amyoblar ı n ı n ölçüsü c ə mi 10-15 mkm olur. Qamç ı l ı lar ı n ölçül ə ri xüsusil ə kiçik, c ə mi 2-5 mkm olur. Torpaq infuzorlar ı da karlik ölçüsünd ə olur v ə b ə d ə nl ə rinin formalar ı n ı k ə skin d ə yi şə bilirl ə r. Hava il ə t ə n ə ffüs ed ə n bir q ə d ə r iri heyvanlar üçün torpaq kiçik ma ğ ara sistemi say ı l ı r. Bel ə heyvanlar Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|