Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.1. Növün populyasya strukturu
- 3.2. Populyasiyan ı n ayr ı lmas ı d ə r ə c
| III F
Ə S İ L POPULYAS İ YALAR Ekologiyada v ə genetikada populyasiya mü ə yy ə n ə razid ə yerl əşə n, bir-biri il ə v ə ba ş qalar ı il ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə şə raitind ə uzun müdd ə t say ı n ı t ə nzim ed ə bil ə n h ə r hans ı növün f ə rdl ə r qrupudur. Populyasiya növün qurulu ş vahidi, t ə kamül vahidi v ə ya ş ama formas ı say ı l ı r. Ba ş qa sözl ə populyasiya bir növün mü ə yy ə n ya ş ama yeri olan v ə t ə bii qrupla ş man ı n (birliyin) hiss ə si kimi f ə aliyy ə t göst ə r ə n ist ə nil ə n orqanizml ə r qrupudur, yaxud populyasi- ya v ə hd ə t hal ı nda f ə aliyy ə t göst ə r ə n ekosistemin komponentidir. «Populyasiya» termini ekologiyaya demoqrafiyadan keçmi ş dir, m ə nas ı da xalq, ə hali dem ə kdir. (lat. popu- lus). Populyasiya qrup hal ı nda birl əş m ə oldu ğ u üçün mühit ə uy ğ unla ş ma qabiliyy ə ti ayr ı -ayr ı f ə rdl ə r ə nisb ə t ə n daha geni ş olub bir s ı ra spesifik xass ə l ə r ə malikdir. Bunlar a ş a ğ ı dak ı lardan ibar ə tdir: 1) Populyasiyan ı n say ı – onun tutdu ğ u ə razi vahidind ə yay ı lm ı ş h ə min növd ə n olan f ə rdl ə rin say ı il ə ifad ə olunur. Müxt ə lif növl ə rin populyasiyalar ı nda f ə rdl ə rin say ı (v ə ya miqdar ı ) müxt ə lifdir, lakin mü ə yy ə n h ə dd ə n a ş a ğ ı ola bilm ə z. F ə rdl ə rin say ı mü ə yy ə n h ə dd ə n az olarsa populyasiyan ı m ə hv ed ə r. Ə g ə r populyasiya m ə hdud ə razi daxilind ə ya ş ay ı rsa v ə say ı az olarsa, f ə rdl ə ri bilavasit ə saymaq mümkündür, m ə s. Ş irvan qoru ğ unda olan cey- ranlar ı n say ı . Populyasiyan ı n say ı mövsüm v ə ill ə r üzr ə k ə sgin d ə yi şə bil ə r. M ə s. Lemminql ə rin (x ı rda g ə miricil ə r), adi ç ə yirtg ə , x ə st ə liktör ə d ə n bakteriyalar, b ə ’zi z ə r ə rverici h əşə ratlar ayr ı -ayr ı ill ə rd ə kütl ə vi çoxal ı r. Uzunömürlü bitki v ə heyvan populyasiyalar ı n ı n say ı sabit olur. Aç ı q sah ə l ə rd ə ya ş ayan h əşə ratlar ı n v ə birillik bitkil ə rin po- pulyasiyalar ı n ı n say ı yüz min v ə milyonlarla olur. F ə rdl ə rin say ı bir neç ə yüzd ə n az olan populyasiyalar t ə sadüfi s ə b ə bl ə rd ə n (yan ğ ı n, sel, havan ı n d ə yi ş m ə si) azala bil ə r v ə f ə rdl ə r m ə hv olub ged ə r. Ə g ə r populyasiyan ı n say ı olduqca böyük olub saymaq qeyri mümkün olarsa, onda populyasiyan ı n s ı xl ı ğ ı n ı mü ə yy ə nl əş dirib onun tutdu ğ u sah ə y ə vurmaqla say ı n ı tapmaq olar. Bir çox növl ə rin populyasiyalar ı öz say ı n ı t ə nziml ə m ə k xass ə sin ə malikdir. Konkret şə raitd ə populyasiyan ı n ə n çox optimal ( ə lveri ş li) say ı na onun homeostaz ı deyilir. Müxt ə lif növl ə rin populyasiyalar ı nda qomectatik im- kanlar müxt ə lif olur. 2) Populyasiyan ı n s ı xl ı ğ ı çox vacib göst ə rici olub onun m ə kan vahidin ə dü şə n miqdar ı d ı r; y ə ni sah ə v ə ya h ə cm vahidin ə dü şə n populyasiya f ə rdl ə rinin say ı v ə biokütl ə sidir. populyasiya öz s ı xl ı ğ ı n ı t ə nziml ə m ə kl ə nö- vün n ə slini qoruyub saxlay ı r. Populyasiyan ı n s ı xl ı ğ ı n ı nizamlamaq üçün müt ə lif kompleks süni t ə dbirl ə r d ə h ə - yata keçirilir. M ə s. ilin çox ç ə tin dövrl ə rind ə heyvanlar ə lav ə yeml ə t ə min edilir, yaxud bir yerd ə n ba ş qa yer ə köçürülür, brakonyerl ə rl ə mübariz ə t ə tbiq edilir. Me şə d ə a ğ aclar çox s ı x olduqda cavan v ə yeti ş g ə nlik ya ş lar ı n- da «i ş ı qland ı rma», «seyr ə ltm ə » v ə «keçid» q ı r ı nt ı lar ı t ə tbiq olunur. Populyasiyalar mü ə yy ə n qurulu ş a malik olub özl ə rini müxt ə lif ya ş , cins, ölçü miqdar ı nda v ə genetik c ə h ə t- d ə n göst ə rir. 3.1. Növün populyasya strukturu H ə r növ mü ə yy ə n ə razini (areal) tutaraq orada populyasiya sistemini yarad ı r. Ə razi n ə q ə d ə r çox parçalanm ı ş olarsa, orada m ə skunla ş an növün ayr ı -ayr ı populyasiyalara ayr ı lma imkanlar ı çoxal ı r. Lakin növün populyasiya strukturunu onun bioloji ayr ı lmas ı – onu t əş kil ed ə n f ə rdl ə rin h ə r ə k ə tliyi v ə ə raziy ə ba ğ l ı l ı q d ə r ə c ə si, h ə mçinin t ə bii mane ə l ə ri d ə f etm ə k qabiliyy ə ti mü ə yy ə nl əş dirir. 3.2. Populyasiyan ı n ayr ı lmas ı d ə r ə c ə si Növün üzvl ə ri geni ş ə razil ə rd ə daima yerini d ə yi şə rs ə , bel ə növ az miqdarda iri populyasiyalara malik olur. Böyük miqrasiya qabiliyy ə ti il ə f ə rql ə n ə n növl ə rd ə ş imal maral ı n ı v ə ş imal tülküsünü misal göst ə rm ə k olar. Ni ş anlaman ı n (dam ğ alama) n ə tic ə l ə ri göst ə rmi ş dir ki, ş imal tülküsü mövsüm ə rzind ə çoxald ı ğ ı (n ə sil verdiyi) yerd ə n yüz kilometrl ə rl ə , b ə z ə n min kilometr ə q ə d ə r yerini d ə yi ş ir. Ş imal marallar ı münt ə z ə m mövsümi köçm ə k zaman ı yüz kilometr ə q ə d ə r m ə saf ə ni q ə t edir. Bel ə növl ə rin populyasiyalar ı n ı n s ə rh ə dl ə ri ad ə t ə n iri co ğ rafi mane ə l ə rd ə n – enli çaylardan, bo ğ azlardan, da ğ silsil ə sind ə n v ə s. keçir. B ə zi hallarda h ə r ə k ə t ed ə n növ nisb ə t ə n böyük olmayan arealda yaln ı z bir populyasiyadan ibar ə t olmayan arealda yaln ı z bir populyasiyadan ibar ə t ola bil ə r, m ə s ə l ə n, Qafqaz da ğ keçisinin (tur) sürüsü daim h ə min da ğ massivinin iki silsil ə si boyu yerini d ə yi ş ir. Z ə if inki ş af etm ə k qabiliyy ə ti olduqda növ daxilind ə land ş aft ı n mozaikliyini ə ks etdir ə n bir çox kiçik populyasiyalar formala ş ı r. Bitkil ə rd ə v ə azh ə r ə k ə tli heyvanlarda populyasiyan ı n say ı mühitin müxt ə lifliyind ə n 51 birba ş a as ı l ı olur. Da ğ l ı q rayonlar ı nda bel ə növl ə rin ə razi differensasiyas ı düz ə n ə raziy ə nisb ə t ə n daha mür ə kk ə b olur. Növün qon ş u populyasiyalar ı n ı n ayr ı lma d ə r ə c ə si olduqca müxt ə lif olur. B ə zi hallarda onlar ə razic ə bir- birind ə n k ə skin ayr ı l ı r. Xan ı v ə tinqa bal ı qlar ı n ı n bir-birind ə n ayr ı yerl əşə n göll ə rd ə populyasiyalar ı v ə yaxud a ğ b ı ğ l ı silviya qu ş unun v ə Hindistan qam ı ş qu ş unun v ə dig ə r növl ə rin s ə hra ə razisind ə yerl əşə n vah ə l ə rd ə v ə çay vadil ə rind ə ki populyasiyalar ı n ı buna misal göst ə rm ə k olar. Geni ş ə razil ə rd ə növün ba ş dan-ba ş a m ə skunla ş mas ı bunun ə ks variant ı d ı r. Bel ə yay ı lma xarakteri, m ə s ə l ə n, quru bozq ı rlarda v ə yar ı ms ə hralardak ı kiçik sünbülq ı rana xasd ı r. Bu land ş aftlarda onlar ı n s ı xl ı q d ə r ə c ə si h ə r yerd ə yüks ə kdir. Populyasiyalar aras ı nda ə laq ə növün vahid bütövlüyünü saxlay ı r. Populyasiyalar ı n bir-birind ə n uzun müdd ə t ayr ı dü ş m ə si ad ə t ə n yeni növl ə rin ə m ə l ə g ə lm ə sin ə s ə b ə b olur. Ayr ı -ayr ı populyasiyalar aras ı ndak ı f ə rql ə r müxt ə lif d ə r ə c ə d ə t ə zahür olunur. Onlar yaln ı z onlar ı n qrup xarakterin ə deyil, h ə m d ə fizioloji, morfoloji keyfiyy ə t xüsusiyy ə tl ə rin ə v ə ayr ı -ayr ı f ə rdl ə rin davran ı ş ı na toxuna bil ə r. Bu f ə rq ə sas ə n t ə bii seçm ə nin t ə siril ə yaranaraq h ə r bir populyasiyaya konkret şə raitd ə ya ş ama ğ a uy ğ unla ş ma ğ a imkan verir. M ə s ə l ə n, a ğ dov ş an areal ı n ı n müxt ə lif hiss ə l ə rind ə müxt ə lif r ə ngd ə , müxt ə lif ölçüd ə , müxt ə lif h ə zm sistemin ə malik olur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|