Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ölçüsün ə gör ə karlik , ad ə t ə n lokal
- 3.4. Populyasiyan ı n bioloji strukturu
- Populyasiyan ı n cinsi strukturu
- 3.5. Bitkil ə rd ə populyasiyan ı n ya ş strukturu
|
3.3. Populyasiyan ı n t ə snifat ı Populyasiyalar ı növ daxilind ə ə razi qrupla ş mas ı kimi ay ı rmaq v ə t ə snifat ı n ı verm ə k üçün ekoloqlar müxt ə lif prinsipl ə r ə ə saslan ı r. N.P.Naumova (1967) gör ə növün ə n böyük ə razi qrupla ş mas ı yar ı mnöv v ə ya co ğ rafi irql ə r hesab olunur. Yar ı mnöv sistemi v ə onun tutdu ğ u ə razinin böyüklüyü növün bioloji xüsusiyy ə tl ə rind ə n as ı l ı d ı r. Yar ı mnövün areallar ı h ə r ə k ə ted ə n formalarda olduqca böyük ola bil ə r. Onlar ı n daxilind ə eyni co ğ rafi şə rait ə malik olan ə razil ə rd ə ki iqlim ə , relyef v ə land ş afta uy ğ unla ş an co ğ rafi populyasiyalar ayr ı l ı r. Onlar da öz növb ə sind ə mühitin müxt ə lif sah ə l ə rind ə m ə skunla ş an daha kiçik populyasiyalardan ibar ə t olur. N.P.Naumova (1963) gör ə co ğ rafi populyasiya bir növün (v ə ya yar ı mnövün) eyni şə rait ə malik olan ə razil ə rd ə m ə skunla ş an, ümumi morfoloji tip v ə h ə yat hadis ə l ə rinin vahid ritmi v ə orqanizml ə rin dinamikas ı il ə seçil ə n f ə rdl ə rin m ə cmusudur. Co ğ rafi miqyasda bel ə qrupla ş malar f ə rdl ə rin bu v ə ya dig ə r rayonda yar ı mnöv areal ı hüdudunda eyni şə raitd ə , eyni istiqam ə td ə uy ğ unla ş mas ı prosesind ə ə m ə l ə g ə lir. Bioloji co ğ rafi populyasiyalar m ə hsuldarl ı q s ə viyy ə sin ə , heyvanlarda is ə h ə m d ə apar ı c ı qida tipi, f ə rdl ə rin h ə r ə k ə tlik d ə r ə c ə si, oturaq v ə ya miqrasiya h ə yat t ə rzin ə gör ə f ə rql ə n ə bil ə r. Bir co ğ rafi populyasiyan ı n f ə rdl ə rini birl əş dir ə n xarakterik c ə h ə t onlar ı n h ə yat ritminin birliyidir. A ş a ğ ı d ə r ə c ə (ranq) populyasiyalar üçün müxt ə lif adlar i ş l ə nir. Bunlardan ekoloji biotopik, yerli, lokal, elementar v ə b. populyasiyalar ı göst ə rm ə k olar. Bel ə populyasiyalar müv ə ə ti v ə qeyri-stabil ola bil ə r. Populyasiyan ı n ranq ı (d ə r ə c ə si) n ə q ə d ə r a ş a ğ ı olarsa, populyasiyalarla ə laq ə d ə bir o q ə d ə r s ı x, f ə rdl ə r aras ı nda mübadil ə d ə r ə c ə si böyük, f ə rql ə ndirici xüsusiyy ə tl ə r is ə az olar. Yar ı mnöv ranq ı n ı n qrupla ş malar ı aras ı nda f ə rq daha güclüdür, bu f ə rql ə r ayr ı -ayr ı f ə rdl ə rin yaln ı z fizioloji v ə davran ı ş t ə rzi, h ə m d ə onlarda morfoloji t ə rzl ə rd ə n ə sl ə n möhk ə ml ə nmi ş dir. Populyasiylar ı n müxt ə lif ranqlar ı (d ə r ə c ə l ə r) aras ı ndak ı ə laq ə l ə r növün v ə hd ə tini v ə onun irsi fondunun z ə nginl əş m ə sini t ə min edir. Akademik S.S. Ş vars t ə bii populyasiyalar ı n ayr ı lmas ı na dig ə r – tarixi-genetik c ə h ə td ə n yana ş ı r. Bu bax ı mdan, populyasiyalar ı genetik vahid kimi yaln ı z cinsi çoxalma v ə çarpaz mayalanma olan növl ə r üçün ay ı rmaq olar. Ölçüsün ə gör ə karlik , ad ə t ə n lokal v ə superpopulyasiyalar ay ı r ı rlar. Superpopulyasiyalar ba ş dan-ba ş a geni ş ə razil ə ri ə hat ə ed ə r ə k çoxlu miqdarda f ə rdl ə rd ə n ibar ə t olur. Populyasiyalar ı , h ə mçinin m ə kanca v ə ya ş strukturuna, daimi yerind ə olan v ə ya m ə skunla ş d ı ğ ı yeri d ə yi şə n v ə dig ə r ekoloji d ə r ə c ə l ə r ə gör ə ay ı rmaq olar. Müxt ə lif növl ə rin populyasiyalar ı n ı n ə razi s ə rh ə di bir-birinin üstün ə dü ş mür. Geni ş populyasiya s ə rh ə din ə malik olan növl ə r d ə mövcuddur. M ə s ə l ə n, h ə r ə k ə td ə olan iri heyvan say ı lan s ı ğ ı n ı n bir populyasiyas ı n ı n z ə bt etdiyi ə razi müxt ə lif bitki örtüyünü (müxt ə lif cinsl ə rd ə n ibar ə t me şə l ə r, tarlalar, ç ə m ə nl ə r, yar ğ anlar, çay yata ğ ı v ə s.) özünd ə c ə ml əş dirir. Populyasiyan_ı_n_bioloji_strukturu'>3.4. Populyasiyan ı n bioloji strukturu Populyasiyan ı n strukturunun ə sas göst ə ricil ə ri – orqanizml ə rin say ı , m ə kanda yay ı lmas ı v ə keyfiyy ə tc ə müxt ə lif f ə rdl ə rin nisb ə ti say ı l ı r. 52 H ə r bir orqanizmin f ə rdi ə lam ə tl ə ri onun irsi proqram ı ndan, genetik tipind ə n v ə bu proqram ı n ontogenezin inki ş af ı nda nec ə h ə yata keçm ə sind ə n as ı l ı d ı r. H ə r bir f ə rd mü ə yy ə n ölçü, cins, morfologiyas ı n ı n f ə rql ə ndirici ə lam ə tl ə ri, davran ı ş xüsusiyy ə tl ə ri v ə d ə yi şə n mühit ə qar ş ı uy ğ unla ş ma d ə r ə c ə sin ə malikdir. Bu ə lam ə tl ə rin populyasiyada yay ı lmas ı da onun strukturunu t ə yin edir. Populyasiyan ı n strukturu sabit deyildir. Orqanizml ə rin böyüm ə v ə inki ş af ı , yenisinin da ğ ı lmas ı , müxt ə lif s ə b ə bl ə rd ə n ölümü (m ə hv olma), ə traf mühitin d ə yi ş m ə si, dü ş m ə nl ə rinin say ı n ı n artma v ə ya azalmas ı – bütün bunlar populyasiya daxilind ə müxt ə lif nisb ə tl ə rin d ə yi ş m ə sin ə s ə b ə b olur. Populyasiyan ı n cinsi strukturu F ə rdl ə rin mühit ə t ə l ə bat ı v ə onun ayr ı -ayr ı faktorlara qar ş ı davaml ı ğ ı qanunauy ğ un v ə ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə d ə yi ş ir. Ontogenezin müxt ə lif m ə rh ə l ə l ə rind ə ya ş ay ı ş yeri, qida tipi, yerd ə yi ş m ə xarakteri, orqanizml ə rin ümumi aktivliyi d ə yi şə bil ə r. Çox vaxt növ daxilind ə ekoloji ya ş müxt ə lifliyi növl ə r aras ı ndak ı f ə rqd ə n daha yüks ə k d ə r ə c ə d ə t ə zahür edir. Populyasiyan ı n ya ş f ə rql ə ri onun ekoloji müxt ə lifliyini v ə bununla da mühit ə müqavim ə tini ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə gücl ə ndirir. Şə raitin normadan art ı q güclü k ə nara ç ı xmas ı zaman ı populyasiyada ya ş ama ğ a qabil f ə rdl ə rin bir hiss ə sinin qalmas ı v ə populyasiyan ı n mövcudlu ğ unun davam etm ə si ehtimal ı çoxal ı r. Populyasiyan ı n ya ş strukturu uy ğ unla ş ma xarakterin ə malikdir. O, növün bioloji xass ə l ə rin ə ə saslan ı r, lakin h ə mi şə ə traf mühit faktorlar ı n ı n t ə sir gücünü ə ks etdirir. 3.5. Bitkil ə rd ə populyasiyan ı n ya ş strukturu Bitki senopopulyasiyas ı mü ə yy ə n fitosenoz daxilind ə onun fenotik v ə ziyy ə tind ə n v ə ekotopik v ə genetik xüsusiyy ə tl ə rind ə n as ı l ı olmayaraq növün bütün f ə rdl ə rini birl əş dirir. Bitkil ə rd ə senopopulyasiyan ı n ya ş strukturu (yaxud konkret fitosenozun populyasiyas ı n ı n) ya ş qruplar ı n ı n nisb ə til ə t ə yin olunur. Cüc ə rtil ə r – toxumda olan ehtiyat madd ə l ə rind ə n v ə xüsusi assimlyasiyan ı n hesab ı na qar ı ş ı q qida al ı r. Bu kiçik bitkil ə r üçün rü ş eym strukturun mövcudlu ğ u s ə ciyy ə vidir: rü ş eym kökün inki ş af ı ba ş layan l ə p ə v ə bir qayda olaraq ya ş l ı bitkil ə rd ə n f ə rqli olaraq sad ə formal ı böyük olmayan yarpaql ı biroxlu zo ğ dur. İ lkin bitkil ə r – (yuvenil bitkil ə r) – s ə rb ə st qidalanma ğ a keçir. Bu bitkid ə daha l ə p ə yoxdur, çox vaxt t ə koxlulu ğ unu saxlay ı r, yarpaqlar ba ş qa formada olub ya ş l ı bitkil ə r ə nisb ə t ə n x ı rdad ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|