Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.9.4. Populyasiyan ı n homeostaz ı Populyasiyan ı n sabitliyi v ə nisbi s ə rb ə stliyi onun struktur v ə daxili xass ə l ə rinin d ə yi şə n ya ş ay ı ş şə raiti fonunda uy ğ unla ş ma xüsusiyy ə tl ə rini saxlanmas ı ndan as ı l ı d ı r. M ə hz mühitl ə dinamik tarazl ı ğ ı n saxlanmas ı bütöv bioloji sistem kimi populyasiyan ı n homeostaz ı prinsipind ə n ibar ə tdir. Populyasiya funksiyalar ı n ı n t ə zahürünün bütün aspektl ə rind ə onlar ı n sabitliyinin saxlanmas ı çox böyük ə h ə miyy ə t k ə sb edir; populyasiya homeostaz ı n ı n çoxt ə r ə fli mexanizml ə ri ə sas ı nda onlar ı üç mühüm f ə aliyy ə t kateqoriyas ı na bölm ə k olar: 1) ə razi strukturunun adaptasiya xarakterini saxlamas ı ; 2) genetik strukturun saxlanmas ı ; 3) orqanizml ə rin s ı xl ı ğ ı nn nizamlanmas ı . Homeostatik funksiyalar canl ı orqanizml ə rin bütün qruplar ı na xasd ı r, lakin o, heyvanlar üçün kifay ə t q ə d ə r yax ş ı öyr ə nilmi ş dir. Ali heyvanlar bu funksiyalar ı n yerin ə yetirilm ə sind ə yaln ı z fizioloji prosesl ə r deyil, h ə mçinin mür ə kk ə b sinir f ə aliyy ə ti d ə i ş tirak edir. Odur ki, populyasiya homeostaz ı problemini müzakir ə ed ə rk ə n ə sas ə n onur ğ al ı heyvanlar haqq ı nda dan ıı ş ı lacaq. Populyasiyalar ı n ə traf mühitl ə qar ş ı l ı ql ı t ə sir formalar ı v ə ümumi populyasiya funksiyalar ı n ı n yerin ə yetirilm ə si ayr ı -ayr ı f ə rdl ə rin fizioloji reaksiyalar ı vasit ə sil ə ifad ə olunur. Ə razi strukturunun saxlanmas ı Qidan ı n növ xüsusiyy ə tl ə ri, çoxalman ı n biologiyas ı , abiotik faktorlara münasib ə t h ə r bir növ ə xas olan ə razid ə n istifad ə nin ümumi xarakteri v ə sosial münasib ə tl ə ri tipini formala ş d ı r ı r. Bu, son n ə tic ə d ə populyasiyan ı n ə razi ( ə razi-etoloji) strukturunun növ tipini t ə yin edir, bunun ə n s ə ciyy ə vi (tipik) meyarlar ı (kriteri) növ ə uy ğ un m ə skunla ş ma yeri, ə raziy ə ba ğ l ı l ı q d ə r ə c ə si, f ə rdl ə rd ə aqreqasiyan ı n mövcudlu ğ u v ə xarakteri v ə m ə kanda ( ə razid ə ) onlar ı n dispersliyi say ı l ı r. Ə razi strukturunun növ tipin ə h ə m d ə göst ə ril ə n parametrl ə rin qanunauy ğ un, dövri t ə krar olunan (m ə s. mövsümi) d ə yi ş m ə si daxildir. Yuxar ı da qeyd edildiyi kimi, h ə tta bir növ daxilind ə populyasiyada f ə rdl ə rin ə razid ə yerl əş m ə sinin konkret formas ı qida obyektl ə rinin (qida elementl ə rinin) miqdar v ə paylanmas ı dinamikas ı ndan, mikroiqlimin mövsümi v ə dövri olmayan dyi ş m ə sind ə n v ə s. n ə z ə r ə çarpacaq d ə r ə c ə d ə d ə yi şə bil ə r. Göst ə ril ə n faktorlar t ə r ə find ə n yarad ı lan f ə rdl ə r v ə onlar ı n qrupla ş malar ı aras ı ndak ı m ə saf ə f ə rdi, qrupla ş malar ı n ölçüsü (böyüklüyü), ə razid ə yerd ə yi ş m ə (yay ı lma) xarakteri populyasiyan ı n ə razi strukturunun növ tipinin biologiyas ı n ı n daha çox ümumi xüsusiyy ə tl ə ri il ə mü ə yy ə n olunur. Ə razinin «f ə rdil əş dirilm ə si» mexanizml ə ri. Daimi bir sah ə d ə m ə skunla ş man ı n bioloji üstünlüyü yaln ı z ə razinin «f ə rdil əş dirilm ə si» şə raitind ə , oran ı n ancaq daim ya ş ayan f ə rdl ə r v ə ya qrupla ş malar ı n istifad ə si şə raitind ə realla ş a (h ə yata keç ə ) bil ə r. Qeyd edildiyi kimi, rezident f ə rdl ə r ə razinin sah ə sin ə tan ı ş oriyentir (istiqam ə t) sistemi il ə ba ğ l ı d ı r, oriyentir sistemind ə n k ə nara ç ı xd ı qda is ə oriyentir reaksiyas ı ba ş verir, bu is ə sah ə y ə geri dönm ə y ə stimul yarad ı r. Lakin davran ı ş ı n bel ə stereotipi rezident ə h ə min növd ə n olan f ə rdl ə rin onun ə razisin ə daxil olmas ı na z ə man ə t vermir. Bel ə z ə man ə t resurslardan intensiv istifad ə ed ə n oturaq növl ə r üçün xas olan ə razi davran ı ş ı kompleksi il ə mü ə yy ə n olunur. Ə razi t ə cavüzkarl ı ğ ı . Ə razi qar ş ı l ı ql ı ə laq ə sinin birba ş a formas ı genetik t ə cavüz davran ı ş ı olub öz növünün f ə rdl ə rinin sah ə y ə daxil olmas ı d ı r. Bu v ə ya dig ə r formada ə razi t ə cavüzü ya ş ama sah ə si olan bütün 64 növl ə r ə , o cüml ə d ə n onur ğ as ı zlara (b ə zi h əşə ratlar, x ə rç ə ngkimil ə r v ə b.) da xasd ı r. Ə razi konfliktind ə ə ks ə riyy ə t hallarda qar ş ı la ş ma zaman ı f ə rd rezidentin – h ə min sah ə nin «sahibi»nin qalib ç ı xmas ı bioloji bax ı mdan mühüm say ı l ı r. Bu qanunauy ğ unlu ğ un t ə sdiqi t ə bii populyasiyalarda mü ş ahid ə olunmu ş dur. Bel ə ki, t ə bii şə raitd ə uzun müdd ə t f ə rdi ni ş anlanm ı ş kiçik sünbülq ı ranlar üz ə rind ə apar ı lan mü ş ahid ə l ə r göst ə rmi ş dir ki, öz sah ə sind ə yeml ə n ə n sünbülq ı ran gözl ə görünm ə y ə n, lakin ciddi mühafiz ə olunan sah ə d ə s ə rh ə di keç ə n dig ə r v ə h ş i heyvan ı n üz ə rin ə (h ə tta tan ı d ı ğ ı qonu ş usu olduqda bel ə ) at ı l ı r. Bu zaman bir qayda olaraq yad (g ə lm ə ) qaçma ğ a üz tutur, «sahib» onu s ə rh ə din ə kimi qovur. B ə zi halda «sahib»in qovma ğ a ba ş ı qar ı ş araq özü yad ə raziy ə keçir. Bu zaman v ə ziyy ə t d ə yi ş ir, qorxub qaçan heyvan öz sah ə sin ə çatd ı qda hücuma keç ə r ə k onu t ə qib ed ə ni qovma ğ a ba ş lay ı r (Soldatova, 1967). Kompleks ə razi davran ı ş ı birba ş a hücum, döyü ş , t ə qibl ə bitmir. Halbuki bel ə s ə rt mühafiz ə formalar ı na nisb ə t ə n az rast g ə linir. Praktiki olaraq birba ş a t ə cavüz çox vaxt davran ı ş ı n ritual formalar ı il ə (h ə d ə -qorxu pozalar ı (v ə ziyy ə ti)), spesifik s ə s siqnallar ı , fiziki kontakta (toqqu ş ma ğ a) çatd ı r ı lmayan hücum nümayi ş etdirm ə k v ə s. mü ş ayi ə t olunur. Ə razinin ni ş anlanmas ı Sah ə nin f ə rdl əş dirilm ə sinin ə n «yum ş aq» üsulu olub t ə cavüzl ə ə laq ə si yoxdur. Ni ş anlama üsullar ı müxt ə lifdir. Görm ə qabiliyy ə ti yax ş ı inki ş af etmi ş növl ə rd ə ə razinin vizual ni ş anlanmas ı mü ş ahid ə olunur. M ə s., yax ş ı görünm ə şə raitini tutan m ə rcan bal ı qlar ı n ı n n ə z ə ri c ə lb ed ə n cizgil ə ri il ə parlaq r ə ngi ə razinin tutulmu ş oldu ğ unu göst ə r ə n kifay ə t q ə d ə r göz ə çarpan siqnald ı r. Qu ş larda sah ə nin n əğ m ə oxuma v ə ba ş qa s ə s siqnallar ı şə klind ə akustik ni ş anlanmas ı ayd ı n t ə zahür olunur. Qu ş lar ı n s ə sind ə h ə mi şə f ə rdilik çalarlar mü ş ahid ə olunur. N əğ m ə nin mür ə kk ə b cizgisind ə ə razi siqnal ı da ş ı yan konkret hiss ə ni seçm ə k olar. Bütün bunlar qon ş ulara qon ş u sah ə nin ni ş anlanm ı ş s ə rh ə dini mü ə yy ə n etm ə y ə imkan yarad ı r. Ə razinin s ə sl ə ni ş anlanmas ı ba ş qa heyvanlara da xasd ı r. M ə s., suitinin ya ş l ı erk ə kl ə ri öz s ı ğ ı naca ğ ı n ı n ə rtaf sualt ı sah ə sini tez-tez ç ı xard ı ğ ı trelin (c ə h-c ə hin) köm ə yi il ə ni ş anlay ı r. C ə nubi Amerika meymunu revun Aluatta v ə b ə zi dig ə r primatlar sah ə ni s ə sl ə ri il ə ni ş anlay ı r. Amerika burundik d ə l ə l ə ri Tamiasciurus v ə dig ə r m ə m ə lil ə r d ə ə razinin tutulmu ş oldu ğ unu s ə s siqnallar ı il ə bildirirl ə r; amfibiya v ə bir s ı ra onur ğ as ı z heyvanlarda da s ə s ni ş anlanmas ı na rast g ə linir. Ə ks ə riyy ə t m ə m ə lil ə rd ə ə razinin ni ş anlanmas ı nda iy (qoxu) ni ş anlanmas ı , mühüm ə h ə miyy ə t ə malikdir, bu h ə min heyvanlar ı n h ə yat ı nda iybilm ə ni m ə nims ə m ə k kimi apar ı c ı rola uy ğ un g ə lir. İ y «da ş ı y ı c ı » kimi sidik, ekskrement v ə bir çox ə razi növl ə rin ə xas olaraq müst ə sna ə h ə miyy ə t da ş ı yan xüsusi v ə zil ə rin sekretl ə ri ( ş ir ə l ə ri) hesab olunur. Öz sah ə l ə rini sidik v ə peyinl ə ni ş anlamaq praktiki olaraq bütün m ə m ə lil ə r ə xasd ı r. Bir çox növl ə rd ə spesifik d ə ri v ə zil ə ri olur, bu v ə zil ə r dayan ı ql ı iyli sekret ( ş ir ə ) ay ı r ı r. Bel ə v ə zil ə r bir s ı ra çöl sicanlar ı , qum siçanlar ı v ə dig ə r siçanab ə nz ə r g ə miricil ə r ə xasd ı r, onlar h ə mçinin kis ə li uçar mi ş ovullarda, panqolinl ə rd ə , d ı rnaql ı larda v ə ba ş qa növl ə rd ə t ə svir edilmi ş dir. Bu v ə zil ə rin ayr ı lmas ı ndan iy siqnal ı n ı n m ə lumatl ı ğ ı n ı art ı raraq ni ş anlamada istifad ə olunur. Spesifik v ə zil ə rd ə n istifad ə iy ni ş anlar ı n ı t ə miz ə razi siqnal ı ndan mür ə kk ə b populyasiyadaxili kommunikasiyaya (ünsiyy ə t vasit ə sin ə ) çevirir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|