Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Øÿêil 3.3. Ñ.À.Ñåâåðñîâà ýþðÿ îðãàíèçìëÿðèí äèíàìèêà òèïëÿðè Û - ñòàáèë, ÛÛ - ëàáèë, ÛÛÛ- åôåìåð
- Labil dinamika tipi
- Efemer tipli dinamika.
- «K-strategiya»
| Yerl
əş m ə (yerini d ə yi ş m ə ), yerd ə yi ş m ə Populyasiyadan f ə rdl ə rin köçm ə si v ə ya onun yerinin g ə lm ə l ə rl ə (yadlarla) dolmas ı növün mühüm bioloji xüsusiyy ə tl ə rind ə n biri – onun yerd ə yi ş m ə qabiliyy ə tin ə ə saslan ı r. H ə r bir populyasiyada f ə rdl ə rin bir hiss ə si münt ə z ə m olaraq onu t ə rk ed ə r ə k qon ş u sah ə d ə ki populyasiyan ı doldurur v ə ya h ə min növ olmayan yeni ə raziy ə köçür. Bu proses ə populyasiyan ı n dispersiyas ı deyilir. Yerd ə yi ş m ə d ə yeni biotoplar z ə bt olunur, növün ümumi areal ı geni ş l ə nir v ə ya ş amaq u ğ runda mübariz ə d ə müv ə ff ə qiyy ə t qazan ı l ı r. Müxt ə lif heyvan v ə h əşə ratlar ı n yerd ə yi ş m ə si h ə yat tsiklinin mü ə yy ə n dövründ ə keçir. Bitkil ə r toxum v ə sporlar vasit ə sil ə yay ı l ı r (yer d ə yi ş ir). Yerd ə yi ş m ə dispersiyas ı populyasiyalar aras ı nda ə laq ə vasit ə sini görür. Populyasiyan ı n s ı xl ı ğ ı artd ı qda bu proses gücl ə nir. Yerd ə yi şə n f ə rdl ə rin h ə min növ olmayan yeni ə raziy ə daxil olaraq oran ı z ə bt etm ə si v ə yeni po- pulyasiyalar ə m ə l ə g ə tirm ə si invaziya adlan ı r. 3.9.1. Say dinamikas ı n ı n tipl ə ri Canl ı orqanizml ə rin müxt ə lif qruplar ı üzr ə apar ı lan t ə dqiqatlar ı n n ə tic ə l ə ri göst ə rir ki, t ə bii populyasiyalar ı n say ı daimi qalm ı r. Onlar ı n d ə yi ş m ə si konkret faktorlar ı n müsb ə t v ə ya m ə nfi t ə sirl ə rind ə n as ı l ı d ı r, bütün növl ə rd ə praktiki olaraq say ı n qalxma v ə enm ə prosesi qanunauy ğ un ə v ə z olunaraq dal ğ avari, dövri (tsikllik) xarakter al ı r v ə çox vaxt geni ş ə razil ə ri tutur. Populyasiyan ı n say ı n ı n qanunauy ğ un d ə yi ş m ə si xarakteri bütövlükd ə növün bioloji xüsusiyy ə tl ə rind ə n, fiziologiyas ı ndan v ə t ə bii ekosistemd ə ki yerind ə n as ı l ı d ı r. H ə l ə 1940-c ı ill ə rin ə vv ə lind ə S.A.Seversov (1941) m ə m ə lil ə r v ə qu ş lar ı n bir çox növl ə rinin say ı n ı n çoxillik gedi ş ini t ə hlil ed ə r ə k onun dinamikas ı n ı n bir neç ə tipi- ni mü ə yy ə n etmi ş dir. 59 Øÿêil 3.3. Ñ.À.Ñåâåðñîâà ýþðÿ îðãàíèçìëÿðèí äèíàìèêà òèïëÿðè Û - ñòàáèë, ÛÛ - ëàáèë, ÛÛÛ- åôåìåð O, m ə m ə lil ə rin növ xüsusiyy ə tl ə rin ə gör ə (ömrünün uzunlu ğ u, cinsi yeti ş k ə nlik müdd ə tin ə , il ə rzind ə do ğ umun say ı v ə h ə r do ğ umda balalar ı n say ı , y ı rt ı c ı larla orta m ə hvedilm ə d ə r ə c ə si) 7 dinamika tipini t ə yin etmi ş dir. N.P.Naumov (1967) S.A.Seversovun sxemini ümumil əş dir ə r ə k üç fundamental dinamika tipind ə ə ks etdirir ( şə kil 3.3.). Stabil tip – populyasiyan ı n kiçik amplitudu v ə say ı n ı n d ə yi ş m ə si dövrünün uzunlu ğ u il ə s ə ciyy ə l ə nir. Bel ə dinamika tipi uzun ömürlü, gec yeti ş k ə nliy ə ba ş layan, az n ə silverm ə qabiliyy ə tin ə malik olan iri heyvanlara xasd ı r. Bu t ə bii ölümün a ş a ğ ı normas ı na v ə ə lveri ş siz faktorlar ı n t ə sirin ə adaptasiya olma mexanizminin effektivliyin ə uy ğ un g ə lir. Bura d ı rnaql ı m ə m ə lil ə r (say d ə yi ş k ə nliyi dövrü 10-20 il), kit ə b ə nz ə rl ə r, hominidl ə r, iri qartallar, b ə zi sürün ə nl ə r aiddir. Labil dinamika tipi – populyasiyan ı n say ı n ı n qanunauy ğ un, 5-11 il v ə çox dövrl ə rl ə d ə yi ş m ə si v ə böyük amplituda il ə f ə rql ə nir. Art ı m ı n dövriliyi il ə ə laq ə dar say ı n bollu ğ unun mövsümi d ə yi ş m ə si s ə ciyy ə vidir. Bel ə dinamika tipi üçün müxt ə lif, lakin bir qayda olaraq iri olmayan, bir q ə d ə r q ı sa ömürlü (10-15 il) v ə ona uy ğ un olaraq daha erk ə n cinsi yeti ş k ə nliyi v ə stabil tip ə nisb ə t ə n yüks ə k n ə silverm ə qabiliyy ə ti xarakterikdir. Orta ölüm normas ı da yüks ə kdir. Bu dinamika tipin ə m ə m ə lil ə rd ə n iri g ə miricil ə r, dov ş ankimil ə r, b ə zi y ı rt ı c ı lar dax- ildir: bir çox qu ş , bal ı q. uzun inki ş af tsiklli h əşə ratlar v ə s. heyvanlarda da bel ə ümumi dinamika tipi xarakterik- dir. Efemer tipli dinamika. D ə rin depressiyal ı , k ə skin qeyri-sabit sayl ı olub, «kütl ə vi artma» partlay ı ş ı il ə seçi- lir v ə h ə rd ə n populyasiyan ı n say ı yüz d ə f ə l ə rl ə çoxal ı r. Minimum v ə maksimum aras ı art ı m pill ə l ə ri olduqca tez (b ə z ə n bir mövsüm ə rzind ə ); say ı n azalmas ı (enm ə si) da olduqca tez ba ş verir, bel ə halda o, «populyasiyan ı n iflas ı » adlan ı r. Dinamika dövriliyinin (tsikl) ümumi uzunlu ğ u ad ə t ə n 4-5 il sürür, bu dövr ə rzind ə populyasiyan ı n say «zirv ə si» çox vaxt bir ild ə n art ı q olmur; b ə zi heyvanlarda (m ə s. x ı rda g ə miricil ə r) bu kiçik tsikll ə rd ə uzunmüdd ə tli (10-11 il) «böyük dal ğ alar» öz partlay ı ş ı il ə geni ş ə razil ə ri ə hat ə edir. F ə rdl ə rin bollu ğ - unun mövsümi d ə yi ş k ə nliyi k ə skin t ə zahür olunur. Efemer tipli dinamika q ı saömürlü (3 ild ə n art ı q olmayan) f ə rdi adaptasiyan ı n qeyri-mük ə mm ə l mexanizmin ə v ə ona uy ğ un yüks ə k ölüm normas ı na malik olan növl ə r üçün xasd ı r, bu iri olmayan heyvanlar yüks ə k n ə silverm ə si (tör ə m ə ) il ə seçilirl ə r. Bel ə dinamika tipi x ı rda g ə miricil ə r v ə q ı sa inki ş af dövrlü h əşə ratlar ı n bir çox növl ə ri üçün s ə ciyy ə vidir. S.A.Seversov t ə r ə find ə n i ş l ə nib haz ı rlanm ı ş sxem say dinamikas ı tipinin ayr ı -ayr ı növ v ə qruplar ı n bioloji xüsusiyy ə tl ə ri il ə ə laq ə sini yax ş ı göst ə rir v ə say ı n d ə yi ş m ə si növün, mühitin abiotik v ə biotik faktorlarla qar ş ı l ı ql ı t ə sirinin bütün formalar ı n ı n inteqral effektini ə ks etdirdiyini ayd ı n nümayi ş etdirir. Dinamikan ı n müxt ə lif tipl ə ri faktiki olaraq müxt ə lif h ə yati strategiyalar ı ə ks etdirir. Bu fikir R.Mak-Artur v ə E.Uilsonun (K.Mac. Authur, E.Wilson, 1967) ekoloji strategiyas ı n ı n konsepsiyas ı n ı n ə sas ı n ı t əş kil edir v ə müasir ekolo- 60 giyada geni ş vüs ə t alm ı ş d ı r. Bu konsepsiyan ı n mahiyy ə ti ondan ibar ə tdir ki, növün müv ə ff ə qiyy ə tl ə ya ş amas ı v ə t ə z ə l ə nm ə si ya orqanizm ə l ə rin adaptasiya olunmas ı n ı n v ə r ə qab ə t qabiliyy ə tinin t ə kmill əş m ə si (yax ş ı la ş mas ı ) yolu il ə , yaxud da f ə rdl ə rin yüks ə k ölümünü v ə kritik v ə ziyy ə td ə say ı n ı tezlikl ə b ə rpa olunmas ı n ı müvazin ə tl əş dir ə n intensiv çoxalma yolu il ə mümkündür. Birinci yol «K-strategiya» adlan ı r; bu tipin nümay ə nd ə l ə ri uzunömürlü çox vaxt iri formalard ı r; onlar ı n say ı xarici faktorlarla limitl ə nir. K-strategiya «keyfiyy ə tin ə gör ə seçm ə » - adaptasiya v ə möhk ə mliyin (sabitliyin) yüks ə lm ə sini ifad ə edir, r-strategiya is ə «miqdara gör ə seçm ə » - böyük itkinin yüks ə k reproduksiya potensial ı il ə kompensasiya (b ə rpa olunmas ı ) olunmas ı d ı r. Bu strategiya tipi yüks ə k ölüm normas ı v ə yüks ə k tör ə yib artan x ı rda heyvanlar üçün daha xarakte- rikdir. r- strategiyas ı na daxil olan növl ə r qeyri-stabil şə raiti olan ə razil ə ri tez m ə nims ə yir v ə reproduksiyaya yüks ə k s ə viyy ə d ə enerji s ə rf edir. Tamamil ə analoji h ə yati strategiya bitkil ə r ə xasd ı r. H ə l ə 1938-ci ild ə L.Q.Ramenski üç strategiya tipi ay ı r ı r: Violent (lat. düc. zor) tipi – yüks ə k h ə yatiliy ə malik, ə razini tez m ə nims ə m ə k qabiliyy ə tli, r ə qab ə t ə dözümlü növl ə r; patiyent (lat. dözümlülük) tipi – ə lveri ş siz t ə sirl ə r ə dözümlü v ə onunda ə laq ə dar dig ə r növl ə r üçün ə lçatmaz (ç ə tin) olan yerl ə ri m ə nims ə m ə k qabiliyy ə ti olan növl ə r: v ə eksplerent (lat. doldurmaq) tipi – tez çox- alma qabiliyy ə tin ə malik, aktiv yay ı laraq pozulmu ş assosiasiyalar olan yerl ə ri m ə nims ə y ə n növl ə r (Ramenski, 1938, Mirkin, 1985). Bu konsepsiya sonralar ingilis botaniki D.Qraym (Y.Çrime, 1979) t ə r ə find ə n inki ş af etdiril ə r ə k onu «r» v ə «K» strategiyas ı n ı n mövqeyi il ə yax ı nla ş d ı rd ı . D.Qraym a ş a ğ ı dak ı strategiyalar ı ay ı r ı r: konkurent optimal şə raitli yerl ə rd ə yüks ə k s ı xl ı ğ a çatmaq (L.Q.Ramenskinin violent tipinin analoqu); strestolerant (patiyent ə ox ş ar) tip – nisb ə t ə n az ə lveri ş li yerl ə ri tutan ə lveri ş siz faktorlara qar ş ı dözümlü, lakin az m ə hsuldar növl ə r v ə ruderal tip – yüks ə k reproduktiv potensial ı v ə tez böyüm ə si il ə f ə rql ə n ə n növl ə r; pozulmu ş ilkin bitki örtüyü olan sah ə l ə ri tutur; xass ə l ə rin ə gör ə eksplerenti xat ı rlad ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|