Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fizioloji optimum
- Sinekoloji optimum
- Øÿêil 4.3. Ëîòêè - Âîëòåð (Â.Âîëòåððà) ìîäåëèíÿ ýþðÿ «éûðòûúû – øèêàð» ñèñòåìèíäÿ ìèãäàðûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëè òÿðÿääöäö Í 1 - øèêàð, Í
| Fabrikasiya
ə laq ə l ə ri. Biosenotik ə laq ə nin bel ə tipind ə növ i ş tirak ed ə r ə k öz tikintisind ə (fabrikasiya) ayr ı lma m ə hsullar ı , yaxud ölü qal ı qlar, yaxud da h ə tta dig ə r növün canl ı f ə rdl ə rind ə n istifad ə edir. M ə s., qu ş lar yuvas ı n ı qurmaq üçün a ğ aclar ı n budaqlar ı ndan, m ə m ə lil ə rin tükünd ə n, ot, yarpaq, ba ş qa qu ş növünün tükü v ə l ə l ə yind ə n istifad ə edirl ə r. Fizioloji optimum – növ üçün bütün abiotik faktorlar birliyi ə lveri ş li olub, böyüm ə v ə çoxalman ı n daha sür ə tl ə getm ə si mümkündür. 72 Sinekoloji optimum – el ə biotik ə hat ə dir ki, növ dü ş m ə nl ə ri v ə r ə qibi t ə r ə find ə n ə n az t ə zyiq ə m ə ruz qal ı r, bu is ə onun müv ə ff ə qiyy ə tl ə artmas ı na imkan yarad ı r. Sinekoloji v ə fizioloji optimumlar çox vaxt uy ğ un g ə lmir. Ə g ə r uy ğ un biotopda ekoloji s ı ğ ı nacaq olduqca güclü r ə qib t ə r ə find ə n z ə bt olunubsa v ə y ı rt ı c ı v ə parazitl ə rin t ə siri güclüdürs ə , növ orada ya ş am ı r. Biosenozu formala ş d ı ran növaras ı ə laq ə l ə r orada m ə skunla ş an növl ə rin qanunauy ğ un münasib ə tin ə , onlar ı n ekoloji xüsusiyy ə tl ə rin ə , say ı na, m ə kanda paylanmas ı na şə rait yarad ı r, ba ş qa sözl ə biosenozun mü ə yy ə n strukturunu yarad ı r. 4.3. Y ı rt ı c ı – ş ikar, parazit-sahib ə laq ə l ə ri. Canl ı lar aras ı nda olduqca müxt ə lif qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə r aras ı nda müxt ə lif sistematik qruplar ı n orqanizml ə ri üçün ümumi olan mü ə yy ə n ə laq ə tipl ə rini ay ı rmaq olar. Y ı rt ı c ı - ş ikar, parazit-sahib ə laq ə l ə ri bilavasit ə qida ə laq ə si olub, partnyorlardan biri üçün müsb ə t, dig ə ri üçün m ə nfi n ə tic ə verir. Ekoloji qida ə laq ə l ə rinin bütün variantlar ı n ı , o cüml ə d ə n ç ə m ə nd ə otlayan in ə yi d ə bu ə laq ə tipin ə aid etm ə k olar. İ st ə nil ə n hoterotrof orqanizm qrupla ş mada dig ə r heterotrofu v ə ya avtotrofu yem ə yin hesab ı na ya ş ay ı r. Øÿêil 4.3. Ëîòêè - Âîëòåð (Â.Âîëòåððà) ìîäåëèíÿ ýþðÿ «éûðòûúû – øèêàð» ñèñòåìèíäÿ ìèãäàðûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëè òÿðÿääöäö Í 1 - øèêàð, Í 2 - éûðòûúû Dig ə r heyvanlarla (ovlay ı b) qidalanan heyvan y ı rt ı c ı adlan ı r. Y ı rt ı c ı lar üçün xüsusi ovlama davran ı ş ı s ə ciyy ə vidir. H əşə ratlar ı n çoxlu ğ u v ə kiçik ölçüd ə olmas ı v ə asan ə ld ə olunmas ı f ə aliyy ə ti ə tyey ə n heyvanlar ı (ad ə t ə n qu ş lar ı ) y ı rt ı c ı ya çevirir. Onlar ovunu sad ə c ə «toplama» («y ı ğ ma») il ə ə ld ə ed ə r ə k (qu ş lar toxumlar ı , d ə ni y ı ğ araq) onunla qidalan ı rlar. H əşə ratyey ə n y ı rt ı c ı lar qidan ı ə ld ə etm ə k üsuluna gör ə otyey ə n heyvanlar ı n otlamas ı na b ə nz ə yir. Ekoloji bax ı mdan bel ə qidalanma üsulu h ə m ç ə m ə nd ə otlayan d ı rnaql ı sürül ə r, h ə m d ə a ğ ac ı n ç ə tirind ə yarpaqlar ı n ı yey ə n t ı rt ı l üçün s ə ciyy ə vidir. B ə zi qu ş lar h ə m h əşə ratla, h ə m d ə toxumla qidalan ı r. Parazitlik (parazitizm) – növl ə r aras ı nda qida ə laq ə formas ı olub, partnyor orqanizm (konsument) canl ı sahibinin b ə d ə nind ə n h ə m qidalanma m ə nb ə yi, h ə m d ə m ə skunla ş ma (ya ş ama) yeri (daim v ə ya müv ə ə ti) ki- mi istifad ə edir. Parazitl ə r öz sahibind ə n xeyli kiçik olur. Parazitizm y ı rt ı c ı lardan f ə rqli olaraq növl ə rin dar ç ə rçiv ə d ə ixtisasla ş mas ı il ə s ə ciyy ə l ə nir. Bel ə ki, sahib paraziti yaln ı z qida il ə deyil, h ə m d ə mikroiqlim, mühafiz ə v ə s. il ə t ə min edir. Parazit sahibinin orqanizminin xüsusiyy ə tl ə rin ə n ə q ə d ə r yax ş ı uy ğ unla ş arsa, onun orada çoxalmaq v ə n ə silverm ə k ehtimal ı da artar. Parazitlik ə laq ə l ə ri ziyanverici h əşə rat v ə bitki, qansoran h əşə rat, heyvan v ə s. ola bil ə r. Parazit h əşə ratlar çox vaxt epidemiyan ı n yay ı c ı s ı ola bil ə r (bitl ə r-tif, g ə n ə l ə r-ensefalit x ə st ə liyi v ə s.). Parazitin sahibl ə s ı x t ə masda olmas ı iki cür seçm ə n ə tic ə sidir. Parazitl ə rin çoxlar ı tam v ə uzun müdd ə t sahibind ə n istifad ə ed ə r ə k onun tez ölümün ə s ə b ə b olmur v ə özünün daha yax ş ı ya ş amas ı n ı t ə min edir. Öz növb ə sind ə sahibinin orqanizminin müqavim ə t gücün ə gör ə seçm ə onun üz ə rind ə parazitlik ed ə nin vurdu ğ u ziyan getdikc ə az hiss olunur. T ə kamül gedi ş ind ə sahib v ə parazit aras ı ndak ı k ə skin ə laq ə l ə r neytral hala, daha sonra is ə iki növ aras ı ndak ı ə laq ə h ə r ikisin ə faydal ı ə laq ə y ə çevrilir. Parazitl ə r t ə r ə find ə n vurulan f ə lak ə tli ziyan ə ks ə riyy ə t halda ə laq ə l ə rin uzunmüdd ə tli t ə bii seçm ə yolu il ə h ə l ə sabitl əş m ə si zaman ı mü ş ahid ə olunur. Odur ki, t ə sadüfi ba ş qa yerd ə n g ə tiril ə n ziyanvericil ə r k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rin ə v ə heyvanlara yerli parazitl ə rd ə n daha çox z ə r ə r yetirir. Y.Odum (1975) qeyd edir ki, «ye- 73 ni m ə nfi qar ş ı l ı ql ı t ə zyiqin yaranmas ı ndan qaç ı nmaq v ə ə g ə r o, ba ş ver ə rs ə , mümkün q ə d ə r onun qar ş ı s ı n ı almaq laz ı md ı r». Y ı rt ı c ı l ı q, parazitizm v ə dig ə r qida ə laq ə l ə ri variantlar ı n ı n ə sas ekoloji rolu canl ı orqanizml ə rin ard ı c ı l ola- raq bir-biril ə ri il ə qidalanaraq madd ə l ə rin dövran ı na şə rait yaratmaqd ı r, m ə lumdur ki, onsuz h ə yat ı n mövcudlu ğ u qeyri-mümkündür. Bu ə laq ə l ə rin dig ə r mühüm rolu növl ə rin say ı n ı n qar ş ı l ı ql ı t ə nziml ə nm ə sidir. Bir y ı rt ı c ı n ı n m ə hv etdiyi ş ikar ı n ümumi say ı ə vv ə lc ə onun istifad ə etdiyi növün say ı na müt ə nasib sür ə td ə art ı r. Buna y ı rt ı c ı n ı n ş ikara qar ş ı funksional reaksiyas ı deyilir. Lakin istifad ə çinin (y ı rt ı c ı n ı n) fiziki imkan ı ndan ir ə li hüdudu vard ı r. Y ı rt ı c ı lar tam doyduqdan sonra ad ə t ə n qurbana ( ş ikara) qar ş ı reaksiyas ı z ə ifl ə yir. Ş ikar ı n sonrak ı art ı m ı yax ş ı yem bazas ı ə sas ı nda y ı rt ı c ı n ı n say ı n ı n çoxalmas ı il ə ba ş verir. Y ı rt ı c ı v ə ş ikar ı n say ı n ı n t ə r ə ddüdü nisb ə t ə n daimidir, onlar ı n amplitudas ı is ə mühitin dig ə r faktorlar ı n ı n t ə siri il ə ə laq ə dar olaraq geni ş hüdudda d ə yi şə bil ə r. Say t ə r ə ddüdü müxt ə lif s ə b ə bl ə rd ə n (çox vaxt t ə sadüfi) Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|