Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Növün bollu ğ u
- Rast g ə linm ə nin
partlay ı ş ı ba ş vermir v ə biosenozlar yüks ə k sabitliyi (davaml ı l ı ğ ı ) il ə seçilir. Biosenozun müxt ə lifliyi onun sabitliyi il ə s ı x ba ğ l ı d ı r: növmüxt ə lifliyi yüks ə ldikc ə biosenoz bir o q ə d ə r sabit olur. İ nsan f ə aliyy ə ti t ə bii qrupla ş malarda növmüxt ə lifliyini xeyli azald ı r. T ə bii sisteml ə rin sabitliyini saxlamaq üçün insan f ə aliyy ə tinin neqativ n ə tic ə l ə rini qabaqcadan bilm ə li v ə ona qar ş ı mübariz ə aparmal ı d ı r. Biosenozun növ strukturunda ayr ı -ayr ı növl ə rin rolunu qiym ə tl ə ndirm ə k üçün k ə miyy ə t uçotuna ə saslanan müxt ə lif göst ə ricil ə rd ə n istifad ə edilir. Növün bollu ğ u – vahid sah ə d ə mü ə yy ə n növün f ə rdl ə rinin say ı v ə ya tutdu ğ u sah ə d ə h ə cmidir. M ə s., su hövz ə sind ə 1 dm 3 suda x ı rda x ə rç ə ngkimil ə rin say ı v ə ya 1 km 2 bozq ı r sah ə sind ə yuvaquran qu ş lar ı n say ı , yaxud 1 ha sah ə d ə müxt ə lif ya ş sinifl ə rind ə növl ə rin say ı v ə s. Rast g ə linm ə nin (qar ş ı la ş ma) t ə krarlanmas ı biosenozda növün biosenozda b ə rab ə r v ə qeyri-b ə rab ə r yay ı lmas ı n ı s ə ciyy ə l ə ndirir. O, h ə min növün rast g ə lindiyi nümun ə v ə ya t ə crüb ə sah ə l ə rinin ümumi nümun ə v ə ya t ə crüb ə sah ə l ə rin ə nisb ə ti il ə hesablan ı r. Növün say ı v ə rast g ə linm ə si bilavasit ə ə laq ə li deyildir. Bel ə ki, növün say ı çox, rastla ş ma az v ə ya ə ksin ə , növün say ı az, rastla ş ma is ə kifay ə t q ə d ə r ola bil ə r. T ə biidir ki, bütün biosenozlarda ə n kiçik formalar – bakteriyalar v ə dig ə r mikroorqanizml ə r üstünlük t əş kil edir. Odur ki, müxt ə lif ölçülü növl ə ri müqayis ə etdikd ə saya gör ə dominantl ı q etm ə k qrupla ş man ı n xüsusiyy ə tl ə rini ə ks etdir ə bilm ə z. Müxt ə lif ölçülü formalar v ə növl ə r müxt ə lif ə lam ə tl ə rin ə gör ə d ə ayr ı l ı r: sistematik (qu ş lar, h əşə ratlar, tax ı lkimil ə r, mür ə kk ə bçiç ə klil ə r) ekoloji-morfoloji (a ğ aclar, kollar, otlar), yaxud da bilavasit ə ölçüy ə gör ə (torpa ğ ı n mikrofauna, mezofauna v ə makrofaunas ı bütünlükd ə v ə s.). Daha kütl ə vi yay ı lan növl ə rin müxt ə lif ölçülü qruplar ı daxilind ə müxt ə lifliyi, say nisb ə ti, nadir formalar ı n bollu ğ u v ə dig ə r göst ə ricil ə rin ümumi xarakteristikas ı n ı müqayis ə ed ə r ə k biosenozlar ı n növ strukturunun spesifikas ı haqda q ə na ə tl ə ndirici t ə s ə vvür almaq olar. 69 Topik ə laq ə l ə r ə sas ı nda biosenoz daxilind ə xüsusi struktur birliyi – konsorsiumlar mövcuddur. Konsorsium müxt ə lifcinsli orqanizml ə r qrupu olub h ə r hans ı bir növün f ə rdinin (konsorsiumun) m ə rk ə zi üzvünün xaricind ə v ə daxilind ə yerl əş ir. Ə ks ə riyy ə t hallarda bir konsorsiumun üzvü d ə müxtl ə if tropik ə laq ə l ə rl ə ba ğ l ı d ı r. Konsorsiumlar faktiki olaraq dig ə rin ə mühit ə m ə l ə g ə lm ə t ə sirin ə malik olan ist ə nil ə n növün nümay ə nd ə sinin ə traf ı nda formala ş ı r. Ayr ı -ayr ı konsorsiumlar müxt ə lif mür ə kk ə blik d ə r ə c ə sind ə ola bil ə r. Biosenozun daxili mühitinin yaranmas ı nda ə sas rol oynayan bitkil ə r çoxçayl ı konsorovtiv ə laq ə l ə ri il ə seçilirl ə r ( şə kil ). Konsorsiumun dig ə r üzvl ə ri d ə öz növb ə sind ə daha kiçik konsorsiumlar, y ə ni birinci, ikinci, üçüncü v ə s. konsorsium s ı ralar ı yarada bil ə r. Ümumiyy ə tl ə , konsorsiumlar ı n m ə rk ə zi üzvl ə ri çox vaxt bitkil ə r olur. Bel ə likl ə , biosenoz növl ə r aras ı ndak ı s ı x topik v ə tropik ə laq ə l ə r ə sas ı nda yaranan bir-biril ə ba ğ l ı konsorsiumlar sistemind ə n ibar ə tdir. 4.1.2. Biosenozun ə razi (m ə kan) strukturu Biosenozda növl ə r mü ə yy ə n ə razi strukturu yarad ı r, bu ə sas ə n onun bitki hiss ə sind ə – fitosenozda bitkinin yerüstü v ə yeralt ı hiss ə l ə rinin yay ı lmas ı il ə mü ə yy ə n olunur. Müxt ə lif boya malik olan bitkil ə r bir yerd ə olduqda fitosenoz çox vaxt ayd ı n yarusluq (m ə rt ə b ə lik) qurulu ş unu al ı r: assimlyasiya ed ə n bitkinin yerüstü orqanlar ı v ə yeralt ı hiss ə l ə ri bir neç ə qatda yerl əşə r ə k mühitd ə n müxt ə lif cür istifad ə edir v ə onu d ə yi ş dirir. Yarusluq mülayim qur ş a ğ ı n me şə l ə rind ə yax ş ı görünür. M ə s ə l ə n, L ə nk ə ran oval ı ğ ı nda v ə da ğə t ə yi hiss ə d ə d ə mira ğ ac üçyaruslu (üçm ə rt ə b ə li) mür ə kk ə b qar ı ş ı q me şə lik yarad ı r. Üst m ə rt ə b ə d ə ş abal ı dyarpaq pal ı d üstünlük t əş kil edir, ona v ə l ə s, azata ğ ac v ə Qafqaz xurniyi (xurmas ı ) d ə qar ı ş ı r. Bu yarusun hündürlüyü 28-36 metr ə çat ı r. Orta m ə rt ə b ə ni d ə mira ğ ac (12-16 metr), alt m ə rt ə b ə ni is ə sam ş it, big ə v ə r v ə ba ş qa kollar tutur (3-7 metr). Me şə d ə h ə mi şə yaruslararas ı (yarusdan k ə nar) bitkil ə r d ə mövcuddur, bunlara a ğ aclar ı n gövd ə v ə budaqlar ı nda mam ı r v ə ş iby ə l ə r, ali sporlu v ə çiç ə kli epifitl ə r v ə lianlar aiddir. Yarusluq bitkil ə r ə i ş ı q ax ı n ı ndan tam istifad ə etm ə y ə şə rait yarad ı r – yüks ə k gövd ə li bitkil ə rin ç ə tirl ə ri alt ı nda kölg ə y ə davaml ı v ə kölg ə sev ə r bitkil ə r yay ı laraq h ə tta ə n z ə if gün əş i ş ı ğ ı n ı da tuta bilirl ə r. Yarusluq ot qrupla ş malar ı nda da (ç ə m ə n, bozq ı r, savanna) mü ş ahid ə olunsa da, o q ə d ə r ayd ı n görünmür. Burada h ə m d ə me şə y ə nisb ə t ə n az yarus ayr ı l ı r, me şə d ə d ə b ə z ə n yaln ı z iki ayd ı n görün ə n yarus olur. M ə s ə l ə n, yüks ə k doluluqlu f ı st ı q me şə sind ə b ə z ə n bir yarus-a ğ ac yarusu, b ə z ə n is ə ç ə tiryarpaq v ə ya cil ot örtüyü olan ikiyaruslu a ğ acl ı q yaran ı r. Yaruslar bitkinin assimlyasiya ed ə n v ə mühit ə böyük t ə sir göst ə r ə n ə sas kütl ə si üzr ə ayr ı l ı r. Bitki örtüyünün yaruslar ı müxt ə lif uzunluqda ola bil ə r, m ə s ə l ə n, a ğ ac yarusunun hündürlüyü 30-50 metr ə q ə d ə r, kol yarusu 2-6 m, mam ı r yarusu is ə c ə mi bir neç ə santimetr t əş kil edir. 70 Øÿêil 4.2. 1 – Àüàúûí (Úþêÿ) êþêöíäÿ ìèêîðèçà; 2 – áþúÿéèí ñöðf ə ñè; 3 - ãàáûãéåéÿí áþúÿê; 4 - éàðïàãëà ãèäàëàíàí èïÿêãóðäóíóí òûðòûëû; 5 - éàðïàãéåéÿí áþúÿê; 6 - ÷è÷ÿéè òîçëàíäûðàí àðû; 7 - àüàúûí áóäàüûíäà ãàðàtîéóüóí éóâàñû; 8 - éàðïàãëà ãèäàëàíàí ìàðàë; 9 - àüàúûí òîõóìó èëÿ ãèäàëàíàí ñè÷àí (Ï.Äéóâèíéî âÿ Ì. Òàíãà, 1968, Ã.À.Âîðîíîâóí äÿéèøèêëèéè èëÿ, 1987) H ə r bir yarus mü ə yy ə n kompleks şə rait ə uy ğ unla ş ı r v ə fitoiqlimin yaranmas ı nda özün ə m ə xsus i ş tirak edir. Bel ə likl ə , a ğ ac-kol v ə ot yaruslar ı müxt ə lif ekoloji v ə ziyy ə tl ə rd ə yerl əş ir, bu is ə bitkil ə rin f ə aliyy ə tin ə v ə yaruslarda ya ş ayan (m ə skunla ş an) heyvanlar ı n h ə yat ı na t ə sir göst ə rir. Fitosenozlar ı n torpaqalt ı yarusu bitki kökl ə rinin i ş l ə diyi d ə rinlikd ə n, kök sisteminin aktiv hiss ə sinin yerl əş m ə sind ə n as ı l ı d ı r. Me şə d ə çox vaxt bir neç ə (alt ı ya q ə d ə r) torpaqalt ı yarus mu ş ahid ə etm ə k olar. Heyvanlar ə ks ə riyy ə t etibaril ə bu v ə ya dig ə r bitki örtüyü yarusunda yerl əş ir. Onlardan b ə zil ə ri ona uy ğ un yarusdan k ə nara ç ı xm ı r. M ə s ə l ə n, h əşə ratlar aras ı nda a ş a ğ ı dak ı qruplar ayr ı l ı r: torpaqda m ə skunla ş anlar – Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|